Người dân thực hành nghi lễ ban nước lành tại lễ hội đền Trường Khạ, thị trấn Vụ Bản, huyện Lạc Sơn.
Cách đây 6 năm, cùng niềm tự hào đón bằng xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh, lễ hội đền Trường Khạ chính thức được phục dựng với những nét đặc trưng riêng có, mang tính kế thừa, lưu truyền trong dân gian từ lâu đời.
Theo nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, Nghệ nhân Ưu tú Bùi Huy Vọng ở xóm Bưng Cọi, xã Hương Nhượng (Lạc Sơn), lễ hội đền Trường Khạ có các nghi lễ độc đáo, mang giá trị nhân văn, như nghi lễ ban nước lành bắt nguồn từ câu chuyện xưa có một người bị bệnh hiểm nghèo, chữa chạy rất nhiều thuốc thang, qua nhiều thầy lang nhưng không khỏi. Gia đình lo lắng mang người bệnh đến khu bãi Trường Khạ, hàng ngày mang cơm ra phụng dưỡng. Không ngờ ở đây bệnh của người này thuyên giảm rồi khỏi hẳn. Người bệnh sau đó nghĩ lại thấy rằng, khi ở Trường Khạ hàng ngày ra uống nước vó Đền, chắc rằng nước vó có khả năng chữa khỏi bệnh nên từ đó tiếng lành đồn xa. Vó Đền cách đền Trường Khạ khoảng 100m về phía Đông Bắc, ngày nay vẫn nổi tiếng linh thiêng, dân trong vùng đi làm đồng múc nước uống thấy rất mát, song không ai dám lấy nước rửa mặt vì sợ thần Vó quở trách.
Lệ mường xưa có quy định một số khúc sông, cụ thể là khúc Khoang Khạ trên sông Bưởi là sông cấm của mường. Khi mường mở hội hay có lễ trọng mới tổ chức cho mọi người được đánh bắt cá tại khúc sông Khoang Khạ. Khúc sông sâu, có nhiều hang hốc, bãi cát, dòng nước chảy vừa phải nên rất thuận lợi cho các loại thủy sản trú tránh kẻ thù và trú ẩn khi sinh sản. Vì là khúc sông cấm nên ai cố tình vi phạm quy định bị xử rất nặng, như thu con lợn cái làm bữa phạt vạ cho cả mường ăn, nặng hơn có thể bị đuổi ra khỏi mường. Đây cũng là cách người xưa tuyên truyền, nhắc nhở cộng đồng bảo vệ và khai thác nguồn lợi thủy sản để vừa có nguồn lợi cho người đánh bắt, vừa có nơi trú ẩn cho chúng sinh sôi.
Ngày 12/4/2025, cũng đúng vào ngày rằm tháng 3 âm lịch, cộng đồng Mường vùng Mường Chiềng, thị trấn Vụ Bản tưng bừng mở hội đền Trường Khạ. Nghi lễ đánh cá ở khúc sông Khoang Khạ được tổ chức trong không khí rộn ràng. Trước khi xuống sông, dân làng làm lễ cúng xin phép thần sông cho được đánh cá.
Người dân trong vùng và du khách đến lễ hội còn được khám phá nhiều nghi lễ tín ngưỡng dân gian đặc sắc tại đây. Đó là nghi lễ rước ba ông Kun Dòl, bắn trâu trắng bằng ống phốc, lễ cầu mưa, cầu mùa, ăn thề, thả cá phóng sinh… Ai cũng mong đến lễ hội để được chứng kiến, trải nghiệm các nghi lễ độc đáo, nhất là nghi lễ rước nước từ vó Đền và ban nước lành cho tất cả mọi người. Trẻ em hào hứng tham gia nghi lễ bắn trâu trắng (mô hình) bằng ống phốc. Trong trang phục dân tộc, các cô bé, cậu bé cầm ống phốc trên tay, đi 3 vòng nạp đạn bắn vào trâu trắng. Qua đó nhằm diễn lại tích xưa dùng ống phốc có thể bắn được trâu trắng và thể hiện sự linh thiêng của khu đất và đền Trường Khạ. Nghi lễ này còn có ý nghĩa răn bảo mọi người chớ coi thường trẻ con, chúng là thế hệ tương lai, tuy nhỏ nhưng có thể làm được những điều kỳ lạ như bắn chết trâu trắng.
Các cao niên kể lại rằng, tham gia lễ hội đền Trường Khạ có các mường: Bưng, Cọi, Chum, Biu, Vín - xã Hương Nhượng và các xóm bên ngoài sông Bưởi: Vôi, Chào, Đồi Lốc, Nghĩa - thị trấn Vụ Bản. Càng về sau, quy mô lễ hội được mở rộng thêm các mường: Cháy, Beo, Cả, trải rộng khắp địa bàn thị trấn Vụ Bản và xã Hương Nhượng. Bên cạnh các nghi lễ dân gian truyền thống, lễ hội có thêm phần nghi lễ mới, gồm dâng hương tại đền, văn nghệ chào mừng, đánh trống, đánh chiêng. Trong ngày diễn ra lễ hội, thị trấn Vụ Bản tổ chức phần hội với các hoạt động vui tươi, hấp dẫn, nổi bật là thi hát thường rang bộ mẹng, hát đúp giao duyên. Nhiều trò chơi dân gian như: vật mường, thi lặn, bơi, ném còn, chèo bè, đua mảng, quăng chài...
Đồng chí Bùi Thị Thi, Phó Chủ tịch UBND thị trấn Vụ Bản chia sẻ: Việc tổ chức lễ hội đền Trường Khạ cùng với các lễ hội khác của huyện góp phần gìn giữ, quảng bá nét đẹp văn hóa dân tộc Mường tới bạn bè, du khách gần xa, đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của địa phương, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền văn hóa Hòa Bình.
Bùi Minh
