(HBDT) - Nê̒n Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh (VHHB) la̒ nê̒n văn hwả tiê̒n xứ nối thiểng ớ Viḙ̂t Nam kôô̒ng pơ̭i khu bư̭c Dôông Nam Ả. Kác zi tích VHHB ản thi̒m dố, ngiên kửw tloonwg tư̒ thơ̒i ki̒ khác ha̒, zo tư̒ tố tlức, kả nhân tiển hă̒nh. Zo nô̭i zung foong fủ pơ̭i fức ta̭p kuố nê̒n VHHB cho dêênh têểnh măi i ko̒n tư̒ bẩn dê̒ tang ản tháw lwâ̭n, ngiên kửw.

Tiến xi̭ kháw kố hoo̭c Ngwiḙ̂n Viḙ̂t i ko̒n tang khăi khươ khai kwâ̭t, ngiên kửw wê̒l nê̒n Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh.

Mo̭l tă̭ch nê̒n moỏng, kỏ kôông tâ̒w thi̒m dố, ngiên kửw VHHB ớ Viḙ̂t Nam la̒ nha̒ nư̭ tiến xi̭ kháw kố hoo̭c mo̭l Fáp Madeleine Colani (M.Colani).. Tlêênh 20 kôông tli̒nh ngiên kửw wê̒l VHHB kuố pa̒ tí la̭i zẩw ẩn khu dâ̭m tloong văn hwả kháw kố hoo̭c Viḙ̂t Nam pô̭ tluổ, Dôông Zương pô̭ chung.

Khăw ta̒n fát hiḙ̂n kuố pa̒ M.Colani, môô̭ch xổ nha̒ khwa hoo̭c tloong nước pơ̭i kuốc tể tiếp tṷc ngiên kửw, toỏng kóp wê̒l VHHB, tloong ta̒n kác năm dâ̒w 1960, ôông BoriBoriscopski, zảw xư, tiển xi̭, chwiên za ngiên kửw khṷ kṷ mo̭l Nga, Da̭i hoo̭c Tôống hơ̭p Leningrat (Saint Peterburg), Liên Xô kṷ ta̒ la̭i la̒ chwiên za zúp Viḙ̂t Nam da̒w ta̭w thể hḙ̂ kháw kố hoo̭c dâ̒w tiên. Ôông tiển hă̒nh fúc tla môô̭ch xổ hang mo̒ pa̒ M.Colani thi̒m dố pơ̭i khai kwâ̭t, dôô̒ng thơ̒i fṷ tlắch khai kwâ̭t hang Muổi, hang Thă̒m…

Kuổ ta̒n kác năm 60 kuố thée kí tlước kôô̒ng pơ̭i tâ̒w năm 1970, ôông Chester Gorman, Tiển xi̭ mo̭l Mi̭ i ta̒ tiển hă̒nh dê̒ ta̒i ngiên kửw VHHB ớ Dôông Nam Ả, pớ khai kwâ̭t kác hang dôô̭ng mải khṷ ớ Tâi Bắc Thải Lan (Mea Hongson). Ôông i la̒ mo̭l dâ̒w tiên zu̒ng xa̒ng loo̭c tí zoong tha ắnh lảng ta̒n kác ta̒n tích thư̭c bâ̭t tloong tlâ̒m tích kuố VHHB kôô̒ng gơ̭i ỉ khá năng nôông ngiḙ̂p khởm tloong khung kắnh VHHB. Ôông Chester Gorman têểnh thăm Viḙ̂t Nam pơ̭i ta̒n kác hang dôô̭ng Hwa̒ Bi̒nh pớ năm 1978. Môô̭ch nha̒ kháw kố mo̭l Nhâ̭t i kỏ tư̒ toỏng kóp cho nê̒n VHHB la̒ ôông Nishimura Manasary ta̒ tham za môô̭ch xổ kuô̭c khai kwâ̭t ớ Thải Lan, khăw di̭ têểnh Viḙ̂t Nam pớ ta̒n kác năm 1990 tí ngiêm kửw, xưw tâ̭p hang xỏm Tla̭i pơ̭i kôông bổ tloong hô̭i ngi̭ 60 năm VHHB (1932-1992) ớ Ha̒ Nô̭i.

Pơ̭i zởi kháw kố hoo̭c Viḙ̂t Nam, chăng thế chăng nhắc têểnh ta̒n mo̭l tâm hwiết tư̒ năm ngiên kửw nê̒n VHHB, gô̒m: ôông Hwa̒ng Xwân Chinh, FGX, chwiên biên thơ̒i da̭i khṷ, ngwiên Tlướng ban, Fỏ Biḙ̂n tlướng Biḙ̂n Kháw kố hoo̭c. Ôôngi ta̒ khai kwâ̭t môô̭ch xổ hang dôô̭ng kô pơ̭i kôông bổ môô̭ch xổ ba̒i bảw, chẩi wê̒l VHHB, tloong di̭ chú biên kuổn VHHB ớ Viḙ̂t Nam năm 1989; tiển xi̭ kháw kố hoo̭c Ngwiḙ̂n Viḙ̂t, Zảm dôốc Tlung tâm Ngiên kửw tiê̒n xứ Dôông Nam Ả, mo̭l dâ̒w tiên ửng zṷng fương fáp xa̒ng loo̭c pơ̭i xứ lỉ bi tư liḙ̂w paaw ngiên kửw kháw kố hoo̭c ớ Viḙ̂t Nam paw năm 1982,1986 pơ̭i 1987 ớ kác hang; Xỏm Tla̭i, la̒ng Vă̒nh, xỏm Tle, hang Muổi, Kon Moong, Dôô̭ng Kang, Xṷng Xa̒m…Zoong tha ắnh lảng hḙ̂ thôổng tư liḙ̂w hư̭w kơ ta̒n tích kải ăn hô̭t tlải tloong tlâ̒m tích hang dôô̭ng VHHB. Xâi zư̭ng thă̒nh kôông hḙ̂ thôổng niên da̭i Carbon foỏng xa̭ cho VHHB pă̒ng ká po̭ ôốc khṷ, po̭ ôốc pển hỏl kôô̒ng pơ̭i than hô̭t tlải (tlảm - canarium, té khṷ Juglan). Dê̒ xwất ớ ta̒n hô̭i ngi̭ thể zởi (Paris 1988, Roma 1998, Tokyo 2000) kwlê hương kuố VHHB ớ Viḙ̂t Nam pơ̭i tlêênh thể zởi la̒ kác thung lṷng paw kweenh khṷ Kim Bôi, tloong di̭ thung lṷng Mươ̒ng Wang la̒ tlung tâm, Dôô̒ng thơ̒i, tắch bă̭ch 2 hḙ̂ thôổng Hoabinhian: Kố diến (Classic) pơ̭i La̒ng Vă̒nh, xỏm Tla̭i, hang Muổi… niên da̭i pớ 20 ngi̒n năm pơ̭i hḙ̂ thôổng bớ hôô̭ng niên da̭i kểl Kẳnh Tân/Twa̒n Tân, tức la̒ khwáng tlêênh chơ̒ 10 ngi̒n năm, nhơ Kon Moong, hang Tẳng, Xṷng Xa̒m, hang Xảw…la̒ tiêw biếw. Pớ năm 2004 - 2008, tlêênh kơ xớ ta̒n kác kuô̭c khai kwâ̭t, fúc tla mởi ớ hang xỏm Tla̭i, mải khṷ Dủ Xảng, dê̒ xwất dê̒ ta̒i kuốc tể Further Studies on Hoabinhian (tiếp tṷc ngiên kửw khu hơn wê̒l VHHB), thi̒m dố ta̒n kác bẩn dê̒ ká kỏ tỉnh kuốc tể; xứ zṷng khṷ khwảng, pă̒ng chửng kư tlủ pơ̭i khai thác thew muô̒, bức tlănh kải ăn Hoabinhian, chửng kử mi̭ thwâ̭t khởm nhất pớ Hoabinhian ớ Viḙ̂t Nam…Ôông zư̭ kiển tiếp tṷc khai kwâ̭t mải khṷ Dủ Xảng pơ̭i fúc tla hang xỏm Tla̭i, La̒ng Vă̒nh tloong năm năi kôô̒ng pơ̭i ta̒n kác năm têểnh.

Thew dôô̒ng chỉ Lưw Hwi Linh, Fỏ Zảm dôốc Xớ VH,TT&ZL, wa̒i ta̒n kác na̒h khwa hoo̭c tiêw biếw, kỏ toỏng kóp kwan tloo̭ng tlêênh ni ko̒n kỏ tư̒ nha̒ khwa hoo̭c dê̒ kâ̭p têểnh VHHB ớ ta̒n kác nước nhơ: Nepal, Ẩn Dô̭, Thải Lan, Malaixia, Indonexia, Nhâ̭t Bán, Tlung Kuốc. Tảng chủ ỉ, ngă̒nh kháw kố hoo̭c Viḙ̂t Nam i ta̒ la̒ ản tư̒ thă̒nh tư̭w tloong wiḙ̂c ngiên kửw nê̒n VHHB, khăw khânh 1 thế kí thi̒m dố pơ̭i ngiên kửw, VHHB ka̭ no̒ i la̒ nê̒n văn hwả tiê̒n xứ dôô̭c dảw, tâ̒i khức hút kôô̒ng pơ̭i ta̒n kác thể hḙ̂ kháw kố hoo̭c. Tloong diê̒w kiḙ̂n khwa hoo̭c ngă̒i ka̒ng fát tliến, kôông kuô̭c ngiên kửw tiếp tṷc wê̒l VHHB hưở hḙn khai bớ tư̒ kải bỉ ấn kuố nê̒n văn hwả pớ khâi hơ nối thiểng ni̒.


KÁC TIN KHÁC


Hwiḙ̂n Kim Bôi nhân hôô̭ng mô hi̒nh, diến hi̒nh “Zân bâ̭n khẻw”

Kôông tác zân bâ̭n pô̭ chung, thư̭c hiḙ̂n foong tla̒w "Zân bâ̭n khẻw” pô̭ tluổ la̒ ản kải tích kư̭c dổi pơ̭i wiḙ̂c fát tliến kinh tể - xa̭ hô̭i, zư̭ bư̭ng an ninh tlỉnh tli̭, tlâ̭t tư̭ an twa̒n xa̭ hô̭i ớ diḙ̂ fương. Ngẳm ản wiḙ̂c di̭, ta̒n kấp wí, tlỉnh kwiê̒n hwiḙ̂n Kim Bôi i ta̒ kwan tâm lă̭nh da̭w, chí da̭w tliếnk hia xâi zư̭ng ta̒n mô hi̒nh, diến hi̒nh zân bâ̭n khẻw tlêênh khắp ta̒n li̭nh bư̭c. Tư̒ mô hi̒nh mởi, kắch la̒ hăi zoong la̭i hiḙ̂w kwá thiết thư̭c ản nhân hôô̭ng, lan twá tloong kôô̭ng dôô̒ng.

Kwan tâm kôông tác fát tliến dáng biên

Tỉnh têểnh ngă̒i 31/12/2023, Dáng bô̭ tính kỏ 13 dáng bô̭ tlư̭c thuô̭c kôô̒ng pơ̭i 732 tố tlức kơ xớ Dáng (258 dáng bô̭ kơ xớ, 474 chi bô̭ kơ xớ; 8 dáng bô̭ bô̭ fâ̭n; 2.940 chi bô̭ tlư̭c thuô̭c dáng bô̭ bô̭ fâ̭n, dáng wí kơ xớ; tôống khổ 70.045 dáng biên. Năm 2023, ká thắi Dáng bô̭ tính kết na̭p ản 1.856 dáng bô̭, da̭t 89,15% tlí tiêw kể hwă̭ch dê̒ tha.