(HBĐT) - Với vai trò là nhà nghiên cứu lịch sử, ông Lê Văn Bàng, Chủ tịch Hội Sử học tỉnh chia sẻ: Những năm 1929-1939 là giai đoạn mở đầu có ý nghĩa quan trọng trong tiến trình lịch sử đấu tranh cách mạng của Nhân dân các dân tộc ở tỉnh ta dưới ngọn cờ lãnh đạo của Đảng. Trong thời gian này, những "đốm lửa” cách mạng đã được nhen lên ở nhiều điểm như: Lạc Sơn, Lạc Thủy, thị xã Hòa Bình.

Cụ thể, năm 1929, ánh sáng cách mạng vô sản được truyền đến Hòa Bình khi thầy giáo Đào Gia Lựu, một cán bộ Đông Dương Cộng sản Đảng đang hoạt động ở Nam Định được điều động lên châu Lạc Sơn (Hòa Bình) dạy học. Theo đó, thầy giáo Lựu được giao nhiệm vụ tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản, gây dựng cơ sở cách mạng ở Hòa Bình. Thực hiện nhiệm vụ thiêng liêng của Đảng giao phó, trong thời gian ngắn, thầy giáo Lựu đã giác ngộ được một số thanh niên học sinh dân tộc Mường ở xã Lạc Thịnh (thuộc huyện Yên Thủy ngày nay) và một số lang đạo địa phương có tinh thần dân tộc ở xã Mãn Đức, nay là thị trấn Mãn Đức (Tân Lạc). Việc gây dựng phong trào cách mạng mới đi được chặng đường ngắn thì đến cuối năm 1929, đồng chí Đào Gia Lựu và một số quần chúng được giác ngộ bị địch bắt. Do vậy, mầm cách mạng vừa được gieo tại Lạc Sơn không thể tiếp tục phát triển. Dẫu vậy, sự kiện trên vẫn mang ý nghĩa lịch sử quan trọng, đánh dấu ánh sáng cách mạng của Đảng đã được truyền tới Hòa Bình. 

Thực hiện chủ trương phát triển cơ sở cách mạng năm 1930, tổ chức Đảng ở huyện Gia Khánh (Ninh Bình) đã phân công đồng chí Hoàng Tường, một đảng viên lên gây dựng cơ sở tại làng Hoàng Đồng, thuộc châu Lạc Thủy, nay là xã Khoan Dụ (Lạc Thủy). Ngày 1/12/1930, tổ Đảng Hoàng Đồng được thành lập với 5 đảng viên, do đồng chí Hoàng Tường làm tổ trưởng - đây là tổ Đảng đầu tiên của Lạc Thủy và cũng là tổ Đảng đầu tiên được thành lập trong toàn tỉnh. Trong khí thế cao trào cách mạng 1930 - 1931, tổ Đảng Hoàng Đồng đã tích cực đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền, kêu gọi Nhân dân đấu tranh, phản đối thực dân Pháp khủng bố phong trào cách mạng. Nhờ đó, ánh sáng cách mạng đã chiếu rọi rộng khắp trong giai cấp công nhân đồn điền và nông dân lao động ở các huyện, thúc đẩy phong trào đấu tranh cách mạng của các tầng lớp Nhân dân ngày càng lên cao. Mặc dù chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, nhưng tổ Đảng Hoàng Đồng đã để lại những ảnh hưởng sâu đậm trong Nhân dân Lạc Thủy nói riêng, phong trào đấu tranh cách mạng của Nhân dân trong tỉnh nói chung. 

 Dưới sự lãnh đạo của Đảng, từ giữa năm 1936, một cao trào đấu tranh dân chủ bùng lên sôi nổi, rộng khắp từ các tỉnh vùng đồng bằng, lan tới Hòa Bình. Trong giai đoạn này, từ "đốm lửa” cách mạng ban đầu ở Lạc Sơn, Lạc Thủy đã nhen lên ngọn lửa lớn ở thị xã Hòa Bình, trung tâm chính trị - xã hội của tỉnh, nơi sào huyệt của bộ máy thống trị của thực dân Pháp đặt tại Hòa Bình. Cuối năm 1938, một nhóm thanh niên quê ở Vạn Phúc (Hà Đông), cư trú làm ăn ở chợ Phương Lâm (Hòa Bình) đã lập ra một tổ chức quần chúng có tính chất tương tế xã hội lấy tên là Hội Ái Hữu. Khi mới thành lập, hội có 7 - 8 thành viên là thợ mộc, thợ cắt tóc, thợ may… tại phố Phương Lâm. Hội được thành lập với mục đích giúp đỡ lẫn nhau trong cuộc sống, song mục đích chủ yếu là cùng nhau đi theo cách mạng, tuyên truyền gây ảnh hưởng cho cách mạng. Do không có cán bộ dẫn dắt chỉ đạo, định hướng nên cơ sở cách mạng ở Phương Lâm tồn tại không lâu. Tuy nhiên, đây được coi là nền tảng bước đầu để xây dựng, phát triển phong trào cách mạng sau này. Đến năm 1945, phong trào cách mạng ở Hòa Bình đã phát triển mạnh mẽ, hòa nhịp với phong trào cách mạng của cả nước thực hiện cao trào kháng Nhật và khởi nghĩa giành chính quyền về tay Nhân dân vào tháng 8/1945.