Zaw biên pơ̭i hoo̭c xinh Tlươ̒ng THKX Lỉ Tư̭ Tloo̭ng (TF Hwa̒ Bi̒nh) thăm pu̒ng tlưng pă̒i "Nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh” ớ Báw ta̒ng tính.

Miểng gi dẩw chân nha̒ kháw kố hoo̭c mo̭l Fáp M.Colani

Ta̒n tôi kỏ zi̭p tểnh thăm zi tích kháw kố kuốc za Mải khṷ la̒ng Wă̒nh chân khṷ Tlẳng ớ la̒ng Wă̒nh, xa̭ Iên Fủ (La̭c Xơn), Mo̭l zân hốc Mải khṷ la̒ hang ôốc, bới bi̒ tloong hang kỏ tư̒ po̭ ôốc. Ta̒n miểng Viḙ̂n Kháw kố hoo̭c ta̒w thảm xát, khai kwâ̭t ản dố ha̒ng nét po̭ ôốc ko̒n nă̒m khu tloong loo̒ng tất ha̒ng nghi̒n năm năi. 

Dôô̒ng chỉ Bu̒i Văn Tướng, Fỏ Chú ti̭ch WBNZ xa̭ Iên Fủ chiê xé: Té pơ̭i ká lêênh ớ la̒ng Wă̒nh, pớ nhó, tôi kôô̒ng ta̒n ô̭i pa̭n hăi lêênh Mải khṷ la̒ng Wă̒nh zôô̭ng. Ta̒n tôi i to̒ mo̒ la̒ po cho kỏ tư̒ po̭ ôốc zơ̒ng di̭? Khăw ni̒ ká lêênh mởi hăi nơi ni̒ ản ta̒n nha̒ kháw kố hoo̭c mo̭l Fáp xác di̭nh la̒ miểng mo̭l ngwiên thwí ớ. Hăi dẳi ản zả tli̭ kuố zi tích, mo̭l zân ka̒ng zư̭, tlân tloo̭ng hơn, Khu zi tích kuốc za Mải khṷ la̒ng Wă̒nh ản mo̭l zân báw bḙ̂ kắnh kwan, zư̭ hâ̒ng ngwiên xinh, kỏ ká khí wa̒ng khôổng. Khânh ni, hăi dẳi zi tích Mải khṷ la̒ng Wă̒nh ản cho̭n lâ̭p hô̒ xơ dê̒ ngi̭ la̒ zi tích kuốc za dă̭c biḙ̂t, mo̭l zân tloong bu̒ng măng pui lẳm. Ta̒n tôi moong hảw ản lan hôô̭ng zả tli̭ tí tư̒ ô̭i pa̭n tlg pơ̭i wa̒i nước hăi dẳi têểnh, kóp fâ̒n báw tô̒n pơ̭i fát hwi zi xán, fát tliến kinh tể - xa̭ hô̭i tlêênh diḙ̂ pa̒n. 

Thi̒m la̭i tư liḙ̂w li̭ch xứ, paw năm 1929, tloong dơ̭t diê̒w tla kháw kố hoo̭c khu bư̭c khṷ pôl pên khải Nam kuố tính Hwa̒ Bi̒nh, khăw khi ản dố pơ̭i khai kwâ̭t ta̒n zi tlí kuố hang nơi ni̒, nha̒ kháw kố hoo̭c mo̭l Fáp M.Colani tă̭ch thên la̒ Mải khṷ la̒ng Wă̒nh. Khai kwâ̭t zi tlí Mải Khṷ la̒ng Wă̒nh, M.Colani thu ản 951 hiḙ̂n bâ̭t kác lwa̭i. Kắch Mải khṷ chăng xa la̒ ta̒n zi tlí Hang xỏm Tla̭i, hang Dả Lỉ, hang Zủng, mải khṷ Da Fúc. Ta̒n zi tlí ni̒ hơ̭p thă̒nhm ôô̭ch kṷm zi tích chă̭l doo̭c tloong thung lṷng kuố mươ̒ng Wang. 

Tlước di̭, pớ năm 1926. Mcolani i ta̒ ản dố pơ̭i tă̭ch thên cho nê̒n văn hwả ni̒ ka̭ pa̒ kôô̒ng môô̭ch khổ nha̒ kháw kố hoo̭c Tlươ̒ng Viḙ̂n Dôông Bác Kố ti thi̒m ngỏ ta̒n hang dôô̭ng tloong ta̒n tlải khṷ pôl tính Hwa̒ Bi̒nh. Têểnh năm 1932, thwâ̭t ngư̭ "Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh” ản tlỉnh thức thôông kwa môô̭ch kắch khwa hoo̭c pơ̭i thwiết fṷc ớ Hô̭i ngi̭ Tiê̒n xứ Viḙ̂n Dôông ho̭p ớ Ha̒ Nô̭i, i ta̒ ản ta̒n nha̒ kháw kố thể zởi kôông nhâ̭n. Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh fấn bổ tlái hôô̭ng khắp ta̒n diḙ̂ bư̭c bu̒ng Dôông Nam Ả kôô̒ng pơ̭i ớ Nam Tlung Kuốc. 

Ớ Viḙ̂t Nam, zấp ni̒, ta̒n nha̒ kháw kố hoo̭c i tả tiếp tṷc thi̒m dố pơ̭i khai kwâ̭t tư̒ zi tích văn hwả Hwa̒ Bi̒nh ớ ta̒n kác tính miê̒n nủi wa̒i miê̒n Bắc pơ̭i Bắc Tlung Bô̭, nơng tôống khổ zi tích văn hwả Hwa̒ Bi̒nh lêênh hơn 150 miểng, mé ớ chăng tê̒w, tâ̭p tlung tư̒ nhất ớ tính Hwa̒ Bi̒nh, tiếp têểnh la̒ Thănh Hwả pơ̭i hái hác ớ ta̒n tín: Lai Châw, Diḙ̂n Biên, Xơn La, Ha̒ Zang, Ninh Bi̒nh, Ngḙ̂ An, Kwáng Bi̒nh, Kwáng Tli̭ pơ̭i Ha̒ Nô̭i. 

Tlêênh diḙ̂ pa̒n tính Hwa̒ Bi̒nh, cho têểnh măi kỏ 87 miểng zi tích Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh ản fân bổ ớ hwiḙ̂n: Kim Bôi, Lương Xơn, La̭c Thwí. La̭c Xơn, Iên Thwí, Tân La̭c, Da̒ Bắc, Mai Châw pơ̭i TF Hwa̒ Bi̒nh. 

Báw tô̒n pơ̭i fát hwi zả tli̭ zi tích

Ké pớ khâi zởi kháw kố thể zởi binh zănh văn hwả Hwa̒ Bi̒nh pớ năm 1932 têểnh măi, ngă̒nh kháw kố hoo̭c Viḙ̂t Nam i ta̒ ản zất tư̒ thă̒nh tư̭w tloong wiḙ̂c ngiên kửw nê̒n văn hwả ni̒. Khắng di̭nh Van hwả Hwa̒ Bi̒nh la̒ văn hwả kháw kố zất tiêw biếw pơ̭i kỏ zả tli̭ kwan tloo̭ng tloong thơ̒i da̭i dô̒ khṷ ớ Viḙ̂t Nam pơ̭i tlêênh thể zởi. Tlỉnh bi̒ zơ̒ng di̭, ta̒n zi tích, zi bâ̭t thuô̭c nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh la̒ ta̒i xán bô ku̒ng kwỉ bẳw, toỏng kóp cho nê̒n khwa hoo̭c nước nha̒ pơ̭i thể zởi ta̒n tư liḙ̂w khwa hoo̭c kwan tloo̭ng la̒ ho̭ thêm pức tlănh tiê̒n xơ xứ ớ Viḙ̂t Nam. 

Fát hwi zả tli̭ kuố nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh, têểnh măi, tính ha kỏ 10 zi tích kháw kố wê̒l nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh tiêw biếw ản xếp ha̭ng zi tích kuốc za, la̒: Hang Tă̒m, Hang Chố (Lươ̒ng Xơn); Hang Muổi, Hang Bưng (Tân La̭c); Hang Khwa̒i, Hang Lảng (Mai Châw); Hang Xỏm Tla̭i, Mải Khṷ La̒ng Wă̒nh (La̭c Xơn); Dôô̭ng Tiên, Hang Dôổng Thớt (La̭c Thwí). Zấp ni̒, tính tang chwấn bi̭ la̒ xoong hô̒ xơ khwa hoo̭c tli̒nh Hô̭i dôô̒ng zi xán kuốc za, tli̒nh Thú tưởng Chỉnh fú xếp ha̭ng la̒ zi tích kuốc za dă̭c biḙ̂t dổi pơ̭i 2 zi tích kuốc za Hang Xỏm Tla̭i pơ̭i Mải khṷ La̒ng Wă̒nh (La̭c Xơn). Pô̭ têểnh bai tlo̒ la̒ môô̭ch tloong ta̒n tính kỏ dâ̭m ta̒n zi tlí kuố văn hwả Hwa̒ Bi̒nh, Hwa̒ Bi̒nh i ta̒ hal lâ̒n la̒ chú nha̒ tố tlức xư̭ kiḙ̂n kí niḙ̂m 85 năm (năm 2017) pơ̭i 90 năm (năm 2022) thể zởi kôông nhâ̭n nê̒n "Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh”. 

Dôô̒ng chỉ Tô Ănh Tủ, Zảm dôốc Báw ta̒ng tính cho hăi: ớ Báw ta̒ng tính tang lưw zư̭ khwáng 10 ngi̒n hiḙ̂n bâ̭t văn hwả Hwa̒ Bi̒nh (chuô tỉnh khổ lươ̭ng khai kwâ̭t năm 2022 ớ hal zi tlí hnag xỏm Tla̭i pơ̭i Mải khṷ La̒ng Wă̒nh, hwiḙ̂n La̭c Xơn). Khổ lươ̭ng ni̒ ản ản ta̒n dơn bi̭ tloong nước thảm xát, khai kwâ̭t pớ năm 1960 tlớ la̭i ni. Tloong ta̒n năm kwa, Xớ Văn hwả, Thế thaw pơ̭i Zu li̭ch i ta̒ chí da̭w ka̭ no̒ i fái tố tlức tlưng pă̒i tí zởi thiḙ̂w wê̒l nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh têểnh kho̭m pơ̭i mo̭l zân tloong pơ̭i wa̒i tính. Kwa di̭, toỏng kóp fâ̒n chăng nhó tloong wiḙ̂c twiên tliê̒n, kwáng bả, zởi thiḙ̂w, nơng kaw ngẳm ngi̭ kuố kôô̭ng dôô̒ng tí dám báw, zi̒n zư̭ pơ̭i fát hwi zả tli̭ kuố nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh.