Khi đòi hỏi phải trân trọng, giữ gìn, bảo vệ, tôn tạo môi trường sống, cần hiểu rằng trong sâu thẳm của triết lý nhân sinh, tư duy của loài người từ Tây sang Đông gặp nhau ở những điểm tiệm cận trên tiến trình phát triển. Sinh thái học là một ngành triết lý và rồi trở thành một phong trào xã hội ở phương Tây, có mục đích tái lập cuộc đối thoại giữa con người với thiên nhiên, một cuộc đối thoại mà thời đại công nghiệp đã phũ phàng vứt bỏ.

Với những thảm họa khủng khiếp của bão lũ, hạn hán và nước biển dâng, ta càng hiểu sâu hơn lời cảnh báo của F. Engels từ hai thế kỷ trước về “sự trả thù của thiên nhiên” đối với đời sống con người, vì con người đã tàn phá chính cái nôi nuôi dưỡng mình. Lời cảnh báo ấy đã trở thành hiện thực, mà hội nghị thượng đỉnh bàn về vấn đề biến đổi khí hậu ở Copenhagen - Đan Mạch vừa rồi là một minh chứng.

Phải chăng đã đến lúc phải nói lên một sự thật: Nếu phương Tây phải mất 20 thế kỷ để bắt đầu nhìn thấy những vấn đề đó thì chúng vốn nằm sâu trong triết lý phương Đông, đặc biệt là trong triết lý Phật giáo. Trong căn bản triết lý ấy, tư tưởng về thiên nhiên, loài vật, chúng sinh, sự sống lại hết sức quen thuộc với tâm tưởng của người VN chúng ta. Hãy chỉ nói riêng một mệnh đề triết lý của Phật giáo: “Hết thảy chúng sinh đều có Phật tính”. Khái niệm “chúng sinh” trong đạo Phật rất rộng, con người cũng chỉ là một chúng sinh. Kinh Phật dạy: “Cây cỏ, đất đá, đồi núi, tất cả yếu tố của vũ trụ đều có Phật tính”. Tương thân, tương ái, tương kính với thiên nhiên, với chúng sinh là quan điểm xuyên suốt trong triết lý Phật giáo. Triết lý ấy, nói như GS Lê Mạnh Thát: “Mọi tồn tại chỉ tồn tại trong tương quan với những tồn tại khác. Chính quan điểm duyên sanh cơ bản này giúp người Phật giáo có một cái nhìn bao dung không những với chính mình mà còn đối với những người khác và thế giới quanh mình”.

Phải từ quan điểm cơ bản này mới hiểu được cội nguồn của nhận thức về mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên trong truyền thống văn hóa VN. Thân người như bóng chớp, có rồi trở lại không / Như muôn cây có mùa xuân tươi tốt, đến mùa thu khô héo (Thân như điện ảnh hữu hoàn vô / Vạn mộc xuân vinh thu hựu khô). Hai câu mở đầu bài Thị đệ tử của thiền sư Vạn Hạnh cho thấy không hề có sự phân cách giữa con người - một thực thể của tự nhiên - với tự nhiên. Cho nên Ngẫm và hiểu cái lý của thịnh suy lòng không sợ hãi / Vì thịnh suy nối tiếp nhau như khoảng thời gian hạt sương móc trên đầu ngọn cỏ (Nhậm vận thịnh suy như bố úy / Thịnh suy như lộ thảo đầu phô).                
                 

Triết lý của Thị đệ tử với chiều sâu thẳm của nó còn nhiều chuyện phải suy ngẫm. Ở đây chỉ muốn nói về mối liên hệ mật thiết giữa con người với tự nhiên, trong tư duy của ông cha ta, điều ấy như một lẽ đương nhiên chẳng phải bàn cãi. Cũng như văn học bác học, trong truyền thống dân tộc, văn học dân gian đã xác lập một mối quan hệ giữa con người với tự nhiên thật đằm thắm và cũng thật huyền ảo.
 
Trong bài ca dao quen thuộc: Trèo lên cây bưởi hái hoa / Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân..., những hoa lá, cây trái, chim vào lồng, cá cắn câu, bưởi, cà, mớ trầu cay, nụ tầm xuân xanh biếc... sao mà gần gũi, thân thiết, gắn bó với con người đến thế! Biết bao tâm sự ẩn giấu trong cây, hoa, chim, cá!

Người ta là hoa của đất

“Con người là một bộ phận của tự nhiên”, người ta đã nói nhiều, rất nhiều và thường xuyên trích dẫn K. Marx nhưng hình như ít ai chú ý đến luận điểm này của ông. Trong bối cảnh của hiểm họa môi trường do chính con người gây ra, có lẽ người ta sẽ hiểu hơn về luận điểm thiên tài đó và nếu cập nhật với tình hình hiện nay thì phải chăng đó là một luận điểm mang tính cảnh báo?

Ấy vậy mà, còn hơn cả một sự cảnh báo, trong truyền thống văn hóa VN, điều này đạt tới một triết lý sống được diễn đạt một cách dung dị trong câu tục ngữ rất quen thuộc Người ta là hoa của đất. Con người là sản phẩm đẹp nhất của tạo hóa, là “hoa của đất”. Ở đây không chỉ ẩn giấu một lý tưởng thẩm mỹ về cái đẹp mà còn thấm đẫm tính nhân văn. Nếu tự nhiên - xã hội - con người là thể hoàn chỉnh hợp thành thế giới của con người thì trong thể hoàn chỉnh ấy, con người được đặt vào vị trí trung tâm và trên một ý nghĩa nào đó, là lý do tồn tại của thể hoàn chỉnh ấy.

Cũng chính vì thế, lý tưởng thẩm mỹ ấy, tinh thần nhân văn ấy còn mang tính hiện đại. Hiện đại trong chủ đề thời sự nóng bỏng về môi trường và bảo vệ môi trường đang chiếm lĩnh vị trí hàng đầu trong suy tư của cả thế giới. Rõ ràng, khi khẳng định một cách hình tượng con người là “hoa của đất” chính là sự khẳng định mối quan hệ không thể tách rời giữa con người với thiên nhiên, với môi trường sống của mình. Chân lý thật cụ thể và cũng thật đơn giản, nhưng nhận cho ra cái cụ thể, đơn giản ấy quả thật không dễ. “Cây cối, đó là sự sống, phải tôn trọng sự sống”, ý tưởng tuyệt vời của Lévi Strauss được thực hiện thật là nhuần nhuyễn, sống động.

Vậy mà, điều cần nói ở đây chính là sự tôn trọng ấy đã có từ xa xưa trong lịch sử văn hóa VN. Hãy đọc chiếu chỉ của Lý Nhân Tông mà Đại Việt Sử ký toàn thư, Kỷ Nhà Lý đã chép: Năm Bính Ngọ (1125), nhà vua xuống chiếu “Cấm dân chúng mùa Xuân không được chặt cây”. Nhắc lại điều này, GS Cao Huy Thuần bình luận: “Chặt cây cối trong mùa Xuân là kết án tử hình sự sống! Chặt cây cối trong mùa Xuân là kết án tử hình mùa Xuân. Chưa bao giờ chân lý, thiện và mỹ được nâng cao lên đến mức ấy”. Phải chăng, từ nội dung chiếu chỉ của vua Lý Nhân Tông,  triết lý “tương thân, tương ái, tương kính với thiên nhiên”, một quan điểm xuyên suốt trong triết lý Phật giáo, đã thể hiện rất cụ thể?

Từ những điều vừa nêu, ta càng hiểu sâu hơn tầm vóc của lời kêu gọi Tết trồng cây đã trở nên một phong trào quần chúng, biến thành một tập quán tốt đẹp, vừa kế thừa truyền thống tốt đẹp của dân tộc, vừa nâng lên trong ý nghĩa rộng lớn mang tính thời đại. Vậy hãy mở đầu năm Canh Dần bằng một Tết trồng cây thật thiết thực và hiệu quả!