Ngỏ paw tlang fṷc mo̭l ỉ pả, kỏ thế ản dố ta̒n nét văn hwả kuố zân tôô̭c Mươ̒ng, Thải, Zaw, Môông…
Tư̒ xư̭ kiḙ̂n tơ̒ng ản la̒ ớ tính Hwa̒ bi̒nh nhơ: ziḙ̂w hă̒nh chiêng tlêênh ta̭ng khả, lḙ̂ hô̭i Kácnival, kôô̒ng ta̒n lḙ̂ hô̭i ớ ta̒n bu̒ng miê̒n… tlang fṷc zân tôô̭c ản tôn binh pơ̭i tlớ thă̒nh pu̒ng nhẩn ẩn tươ̭ng
Kải bé thôốch, nét dôô̭c dảw kuố tlang fṷc mo̭l Mươ̒ng tâ̭p tlung ớ tlang fṷc ỉ pả. Pớ mâ̭n ngă̒i, ỉ pả Mươ̒ng kỏ 2 lwa̭i ảw: ảw pẳn pơ̭i ảw tlu̒ng. Ảw pẳn la̒ ảw mă̭c thươ̒ng ngă̒i kuố ỉ pả. Ảw ni̒ pẳn poóc, xé dương, chăng kỏ kúc; kel ảw tlo̒n, ôổng thăi pỏ xát keẻnh thăi kôô̒ng pơ̭i kel thăi. Ảw thươ̒ng ản pả, băl pă̒ng lwa̭i pái thươ̒ng hăi pái luô̭, fâ̒n tư̒ la̒ mă̒w tlẳng.
Ảw tlu̒ng tlú iểw mă̭c tí tiếp kheéch hăi la̒ paw ta̒n ngă̒u hô̭i, lḙ̂ thết. Ảw za̒i băl têểnh tâ̒w dảw chân. Ngă̒i măi ỉ pả thươ̒ng băl ảw za̒i pă̒ng ta̒n chất liḙ̂w pái hiḙ̂n da̭i moóng mi̭n, mê̒m, mă̒w xắc thôốch. Wẳl kuố ỉ pả Mươ̒ng gô̒m 2 fâ̒n tlỉnh: fâ̒n tlêênh la̒ ka̭p wẳl, tỉnh pớ ngang hôông tlớ lêênh, fâ̒n pên chơ̒ la̒ thân wẳl, tỉnh pớ miểng tiếp záp ka̭p wẳl tlú thuổng pa̭n wẳl ớ ngang mă̭t kả chân. Kải thôốch dôô̭c dảw mo̒ tlang tloo̭ng kuố ka̭p wẳl Mươ̒ng tâ̭p tlung ớ ka̭p wẳl, ản chuông, thêw kôô̒ng pơ̭i mă̒w, hi̒nh hwa̭ kôông fu, tí mí. Ka̭p wẳl Mươ̒ng kố tliê̒n gô̒m 3 zái thố kấm kỏ hwa văn khác ha̒ pớ chơ̒ lêênh ză̭l la̒ kaw, dang chơ̒, dang tlêênh. Fâ̒n kaw hôô̭ng khwáng 10cm, woo̒ng kweenh ew lâng ản tlang tlỉ pă̒ng ta̒n ta̭ng chí mă̒w tó, wa̒ng, nu xen pơ̭i ta̒n hi̒nh kó kâl, hwa lả kắch diḙ̂w ha̒i hwa̒, wiến chwiến. Bô̭ fṷ kiḙ̂n ti ke̒m kuố tlang fṷc ỉ pả Mươ̒ng ko̒n kỏ zép, tânh, iểm, khăn pít tlôốc, dô̒ tlang xức xa̒ tích…
Tlang fṷc kuố ỉ pả Thải gô̒m: ảw pẳn, ảw za̒i, wẳl, khăn pít tlôốc, dô̒ tlang xức. Ảw pẳn kuố ỉ pả Thải kỏ tư̒ mă̒w nhơ xeenh, tó, tỉm, khwét kăl tlo̒n kỏ ta̭ng biê̒n nhó. Poóc ảw za̒i 25 – 30cm, thăi ảw pỏ xát keẻnh thăi; ka̭ mă̭c pỏ gẩw ảw paw tloong ka̭p wẳl, khăw di̭ lḙ̂ tânh thắt lâng la̭i tí cho ảw chăng xố tha. Ảw za̒i thươ̒ng kỏ mă̒w cha̒m, mă̒w zâ̒m puông thá za̒i thuổng tâ̒w dú chân, xé dương, mé chăng kỏ kúc ka̒i, chăng xé ta̒, tlí mă̭c paw muô̒ chả, lḙ̂ tânh pă̒ng pái tlẳng hôô̭ng khwáng 20cm thắt la̭i tí khép kỉn 2 ba̭t ảw, môô̭ch tâ̒w thắt lâng puông thuổng pên hôông chiêw…
Tlang fṷc kuố ỉ pả Tă̒i gô̒m kỏ ảw pẳn ka̒i kúc, ảw pẳn chăng ka̒i kúc, iểm, ảw za̒i, khăn pít tlôốc, thắt tânh, dô̒ tlang xức. Kôô̒ng pơ̭i ảw pẳn kỏ nét dôô̭c dảw: gẩw ảw za̒i ngang thắt hôông, kel tlo̒n, xé dương, pớ ảw thuổng têểnh ka̭p wẳl kỏ dỉnh 2 ha̒ng khwi pa̭c hi̒nh tôi pưởm hăi hi̒nh kon dé de̒. Ảw pẳn thươ̒ng bổ tlỉ khwi lé tôi…
Ớ Hwa̒ Bi̒nh, mo̭l Zaw kỏ 2 ngă̒nh: Zaw tlew tiê̒n pơ̭i Zaw kwâ̒n chḙt, cho dêênh tlang fṷc kuố ỉ pả Zaw khả da za̭ng. Tlang fṷc kuổ ỉ pả Zaw kwâ̒n chḙt gô̒m ảw za̒i, khăn pít tlôốc, kwâ̒n (băl tlít ôổng pỏ xát pắp chân kwâ̒n chḙt pă̒ng pái môô̭c mă̒w zâ̒m), xa̒ ka̭p (kỏ mă̒w tlẳng, kuổn pớ chơ̒ ti lêênh, pớ tloong tha wa̒i tlu̒m lêênh gẩw kwâ̒n chḙt, ta̒n mép chôô̒ng xếp lêênh ha̒, ản zư̭ chă̭t pă̒ng pái mă̒w zâ̒m). Tlang fṷc kuổ ỉ pả Zaw tlew tiê̒n i khả la̒ kâ̒w ki̒ pơ̭i dôô̭c dảw. Gẳn pỏ pơ̭i ỉ pả Zaw la̒ kải thủl lải, woo̒ng kel, woo̒ng kel thăi, hwa thai…
Tlang fṷc kuố ỉ pả Môông ớ Hang Kiê, Pa̒ Ko̒ chăng khác ha̒ tư̒ xo pơ̭i tlang fṷc mo̭l Môông ớ ta̒n tính fiể Bắc. Wẳl ỉ pả Môông kỏ hi̒nh dỏn, gấp nếp tă̒i, tlêênh nhó, pên chơ̒ xwe̒ hôô̭ng, chăng băl thă̒nh môô̭ch tẩm pái hi̒nh wă̒nh khăn hớ. Ka̭ mă̭c kwâ̒n wẳl kweenh ew, lḙ̂ dâi pái puô̭c chă̭t. Ớ pên wa̒i khải tlước, mă̭c môô̭ch kải ta̭p zê̒ hôô̭ng khwáng 30cm, za̒i hơn wẳl khwáng 15cm. Ta̭p zê̒ kỏ 2 zái hôô̭ng 10cm puô̭c pên khăw thắt lâng, tâ̒w kuố 2 zái puông thôổng chơ̒ gẩw wẳl. Mă̒w cha̒m, mă̒w xeenh, tó i la̒ mă̒w tlú da̭w tloong tlang fṷc kuố ỉ pả Môông…
Tlang fṷc kuố ỉ pả ta̒n zân tôô̭c ngă̒i ka̒ng ản la̒ la̭i tí la̒ po cho hơ̭p pơ̭i tơ̒i khôổng xinh hwa̭t, law dôô̭ng xán xwất thươ̒ng ngă̒i. Zấp ni̒, nhơ dôô̒ng ba̒w Mươ̒ng, wiḙ̂c mă̭c tlang fṷc zân tôô̭c kỏ fâ̒n éw hơn xo pơ̭i tlước ni mé paw ta̒n muô̒ lḙ̂ hô̭i, thết, ngă̒i hô̭i, wiḙ̂c mă̭c tlang fṷc i ko̒n ản koi tloo̭ng. Môô̭ch khổ miểng tloong tính, kấp wí, tlỉnh kwiê̒n i ta̒ khwiển khích mă̭c tlang fṷc zân tôô̭c. Ni la̒ hết khức kâ̒n thiết pơ̭i dêênh la̒ tloong tiển tli̒nh hô̭i nhâ̭p.
Khảng Pa âm li̭ch, paw ka̭ lo̭ i ta̒ pẻn hă̭ch xeenh tôô̒ng, pa̒ kon mo̭l Mươ̒ng Tlỏ ớ xa̭ Lô̭ Xơn (Tân La̭c) tả la̭i pui mơ̒ng pước paw lḙ̂ hô̭i teẻnh kả pển tliê̒n thôổng – môô̭ch ngi lḙ̂ văn hwả ko̒n hôốc la̒ lḙ̂ "thuổng tôô̒ng la̒ kó lo̭”. Lḙ̂ hô̭i la̒ zi̭p kết nổl kon mo̭l pơ̭i thiên nhiên, khâi hơ têểnh ngă̒i măi, nuôi zươ̭ng loo̒ng ơn pơ̭i ỉ thức báw bḙ̂ môi tlươ̒ng tloong mơ̭i mo̒ mo̭l zân bu̒ng mươ̒ng nơi ni̒.
Báw tô̒n pơ̭i fát hwi zả tli̭ văn hwả zân tôô̭c Mươ̒ng la̒ nhiḙ̂m bṷ kấp thiết tloong bổi kắnh ngă̒i măi, tư̒ zả tli̭ tliê̒n thôổng ớ tlước ngwi kơ mai môô̭ch. Kwả tli̒nh ni̒ chăng tlí to̒i hói nô̭ lư̭c tloong wiḙ̂c zư̭ zi̒n bán xắc, mo̒ ko̒n ti tôi pơ̭i lwa̭i tá hú tṷc la̭c hâ̭w, fát tliến tơ̒i khôổng văn hwả mởi kóp fâ̒n la̒ dêênh ta̒n zả tli̭ pê̒n bư̭ng cho kôô̭ng dôô̒ng zân tôô̭c Mươ̒ng ớ Hwa̒ Bi̒nh.
Tloong 2 ngă̒i 12 – 13/4 (tức ngă̒i 15 – 16/3 âm li̭ch), thi̭ tlẩn Vṷ Bán, hwiḙ̂n la̭c Xơn tố tlức lḙ̂ hô̭i dê̒ Tlươ̒ng Kha̭ năm 2025. Lḙ̂ hô̭i ản la̒ la̭i pớ năm 2019, tố tlức di̭nh ki̒ 3 năm/lâ̒n tí dáp ửng nhu kâ̒w văn hwả, tinh thâ̒n kuố mo̭l zân, kóp fâ̒n báw tô̒n pơ̭i fát hwi zả tli̭ zi xán.
Văn hwả Mươ̒ng la̒ môô̭ch fâ̒n chăng thế thiểw tloong pức tlănh tư̒ mă̒w kuố nê̒n văn hwả Viḙ̂t Nam. Ngẳm ản ho̭ zả tli̭ kuố zi xán, tloong nô̭ lư̭c báw tô̒n zi xán văn hwả Mươ̒ng, tư̒ kả nhân i ta̒ toỏng kóp tảng kế. Pớ ta̒ lô, ta̒n mo̭l dam mê văn hwả Mươ̒ng i ta̒ la̒ tư̒ hwa̭t dôô̭ng báw tô̒n, kóp fâ̒n zư̭ zi̒n kho ta̒ng zi xán văn hwả bươ̭t thơ̒i zan.
