Người dân đến thăm quan, tìm hiểu truyền thống lịch sử tại khu căn cứ cách mạng Cao Phong - Thạch Yên, 1 trong 4 khu căn cứ cách mạng của tỉnh thời kỳ Tiền khởi nghĩa (tháng 8/1945).
Tháng 8/1945, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, Nhân dân cả nước đồng loạt vùng dậy, tiến hành Tổng khởi nghĩa, giành chính quyền. Từ ngày 14 - 18/8, cuộc Tổng khởi nghĩa nổ ra giành được thắng lợi ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ, đại bộ phận miền Trung, một phần miền Nam và ở các thị xã: Bắc Giang, Hải Dương, Hà Tĩnh, Hội An, Quảng Nam. Ngày 19/8, khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở Hà Nội. Ngày 23/8, khởi nghĩa thắng lợi ở Huế và ở Bắc Cạn, Hòa Bình, Hải Phòng, Hà Đông, Quảng Bình, Quảng Trị, Bình Định, Gia Lai, Bạc Liêu. Ngày 25/8, khởi nghĩa thắng lợi ở Sài Gòn - Gia Định, Kon Tum, Sóc Trăng, Vĩnh Long, Trà Vinh, Biên Hòa, Tây Ninh, Bến Tre... Ở Côn Đảo, Đảng bộ nhà tù Côn Đảo đã lãnh đạo các chiến sỹ cách mạng bị giam cầm nổi dậy giành chính quyền. Trong vòng 15 ngày cuối tháng 8/1945, cuộc Tổng khởi nghĩa đã giành thắng lợi hoàn toàn, chính quyền trong cả nước về tay Nhân dân.
Cuốn Lịch sử Đảng bộ tỉnh Hòa Bình giai đoạn 1929 - 2010 ghi lại: Đêm 17/8/1945, Xứ ủy Bắc Kỳ họp và quyết định khởi nghĩa trong toàn xứ. Ngày 18/8/1945, lệnh khởi nghĩa của Xứ ủy được truyền tới Hòa Bình. Ngay ngày hôm đó, đồng chí Vũ Thơ, Trưởng Ban chỉ huy khởi nghĩa tỉnh đã kịp thời phát lệnh khởi nghĩa, giao nhiệm vụ cụ thể cho từng khu căn cứ, chi bộ thị xã và các cơ sở khác trong tỉnh, với phương án là tập trung lãnh đạo khởi nghĩa ở một điểm chắc thắng, rồi từ đó tiến lên giành chính quyền tỉnh và các châu khác. Ban chỉ huy khởi nghĩa quyết định chọn châu Lạc Sơn (bao gồm cả huyện Tân Lạc ngày nay) là điểm đầu tiên. Lệnh khởi nghĩa truyền đi tới đâu là ở đó, cán bộ và quần chúng phấn khởi, khẩn trương hành động.
Theo đúng kế hoạch đã định, ngày 20/8/1945, đơn vị vũ trang tập trung, tự vệ chiến đấu và quần chúng từ khu căn cứ Mường Khói rầm rộ tiến ra Vụ Bản. Nhân dân thị trấn Vụ Bản và các xóm, xã xung quanh được vũ trang nỏ, dao, gậy... biểu tình phối hợp cùng lực lượng của khu căn cứ Mường Khói tiến hành chiếm châu lỵ Lạc Sơn. Sáng 21/8/1945, đoàn quân khởi nghĩa gồm hàng trăm người từ Vụ Bản rầm rập theo đường 12A hướng về thị xã. Trong khi đó, đơn vị vũ trang và lực lượng tự vệ chiến đấu từ khu căn cứ Thạch Yên - Cao Phong cũng rầm rộ vũ trang biểu tình tiến ra đường 12A. Hai cánh quân gặp nhau tại phố Bằng, hợp lại thành một lực lượng hùng hậu.
Trong 3 ngày (từ 19 - 21/8/1945), tại thị xã Hòa Bình và các xóm, xã xung quanh sôi sục không khí chuẩn bị khởi nghĩa. Sáng 22/8/1945, đông đảo Nhân dân thị xã, vũ trang thô sơ, nòng cốt là tự vệ cứu quốc xông thẳng vào trụ sở Hội đồng thị xã, buộc quân địch phải đầu hàng, giao nộp đồng triện, bằng sắc và tài liệu, sổ sách... cho quân cách mạng. Ngay sau đó, tại chợ Phương Lâm đã diễn ra một cuộc mít tinh mừng khởi nghĩa thị xã thắng lợi. Cuộc mít tinh biến thành cuộc biểu tình vũ trang tiến lên chiếm Châu đường Kỳ Sơn (nay là trụ sở UBND tỉnh). Tri châu cùng nha lại, binh lính đã xếp hàng đón quân khởi nghĩa, giao nộp 30 khẩu súng trường, toàn bộ sổ sách, giấy tờ và xin cách mạng khoan hồng.
Sáng 23/8/1945, đoàn quân khởi nghĩa trên đường 12A tiếp tục lên đường qua dốc Cun với tư thế chiến thắng, tiến thẳng vào Phương Lâm. 14h ngày 23/8/1945, trong khi lực lượng chiến đấu của khu căn cứ Tu Lý - Hiền Lương vẫn ém sẵn tại phía tây dinh Tỉnh trưởng, thì lực lượng tiến công chính gồm hàng trăm chiến sỹ tự vệ được Nhân dân bờ phải dùng đò vượt sông Đà sang phía bờ trái, nơi tập trung doanh trại, công sở chính quyền bù nhìn đầu tỉnh. Hoảng sợ trước sức mạnh của quân khởi nghĩa, Tỉnh trưởng cùng một số quan chức bù nhìn ra tận bờ sông xin đầu hàng cách mạng. Lực lượng khởi nghĩa có sự hướng dẫn, hỗ trợ của tổ công chức cứu quốc đã tỏa đi chiếm lĩnh các vị trí trọng yếu, từ dinh Tỉnh trưởng, nhà dây thép, đến trại Bảo an binh, Sở cẩm...
Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tỉnh diễn ra thuận lợi, nhanh gọn. Những ngày sau đó, lệnh khởi nghĩa được phát đi khắp các châu: Mai Đà (bao gồm Mai Châu, Đà Bắc ngày nay), Lương Sơn, Lạc Thủy… Với chiến lược đã được hoạch định kỹ lưỡng, trong 7 ngày (từ 20 - 26/8/1945), LLVT tập trung từ các khu căn cứ, kết hợp với Nhân dân khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi trong toàn tỉnh.
Với địa thế "tiến có thể đánh, lùi có thể giữ”, thành công cuộc khởi nghĩa mùa thu Tháng Tám ở tỉnh ta đã góp phần vào thắng lợi chung của cả dân tộc, xây dựng nên Nhà nước dân chủ nhân dân đầu tiên ở Đông Nam Á.
Đã 75 năm trôi qua, những nhân chứng sống của thời khắc lịch sử mùa thu năm ấy - Tháng Tám năm 1945 không còn nhiều, nếu còn cũng không đủ minh mẫn để kể lại đầy đủ, chi tiết. Là thế hệ sinh ra sau chiến tranh, được hít thở trọn vẹn bầu không khí của hòa bình, tôi luôn hướng lòng mình tìm về lịch sử để rõ hơn những chặng đường đấu tranh gian khổ của thế hệ cha ông. Qua đó, cùng những người trẻ hôm nay thắp lên ngọn lửa truyền thống cách mạng, xây dựng đất nước, quê hương trên chặng đường đổi mới và phát triển.
Thúy Hằng
