Tháng 5/2023, lần đầu tiên chúng tôi đến tỉnh Hủa Phăn, nước Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào. Bồi hồi, xúc động khi biết Sầm Nưa - thủ phủ tỉnh Hủa Phăn - địa danh mang bao cảm xúc cho nhiều thế hệ người Việt Nam. Có thể nói, đối với miền Tây Bắc Việt Nam, ít có cuộc giao lưu văn nghệ nào mà thiếu bài hát "Cô gái Sầm Nưa xinh đẹp” của nhạc sĩ Trần Tiến. Từ Sầm Nưa, sự chú ý của tôi chuyển sang một cái tên, một con người do bạn Lào hé mở: "Ở bản Đon có ông Phu Son Thăm Mạ Vi Say - nguyên Phó Tỉnh trưởng tỉnh Hủa Phăn là người dân tộc Mường”.

Tái bản Đon, hòa trong những người đón đoàn công tác của Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Hòa Bình sang thăm và tìm hiểu về cộng đồng người Mường ở đây, tôi gặp một gương mặt nho nhã, nụ cười hiền, đôn hậu với cặp kính trắng tôn vẻ tri thức. Ông chính là Phu Son Thăm Mạ Vi Say. Hoàn thành trọng trách Phó Tỉnh trưởng tỉnh Hủa Phăn, nghỉ hưu ông về sống tại bản Đon quê hương. 

Tháng 10/2023, Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Hòa Bình sang bản Đon lần thứ 2. Tôi đã lên kế hoạch trước khi đi, sang Lào lần này tôi sẽ chủ động gặp ông Phu Son Thăm Mạ Vi Say. Thế mà 2 lần tôi đến nhà, ông Phu Son đều đang ở ngoài ruộng.

Lần thứ ba tôi đến nhà ông khoảng 15h. Ông có nhà và giờ đó mới ăn cơm trưa. Mâm ăn cơm làm từ tre đan có chân và đặt luôn trên nền bếp. Thấy tôi, ông hồn hậu nói: "Vừa đi chăm vịt về, giờ mới ăn đấy". Cất những đồ ăn trên mâm, ông mời tôi ngồi uống nước tại bếp (vào nhiều nhà dân ở đây tôi để ý thấy họ hay tiếp khách ở bếp chứ không mời lên nhà như bên Việt Nam). Là người biết tiếng Việt khá nhiều, qua trao đổi với ông, tôi hiểu được 80, 90% nội dung câu chuyện. 

Sinh năm 1962 tại bản Đon, Phu Son Thăm Mạ Vi Say có bố mẹ đều là người Mường. Ông bà sinh hạ 14 người con, nhưng có đến 8 người chết yểu. Phu Son là con thứ 4 trong 6 người còn lại. 

Gia đình nghèo nhưng thấy con ham học nên bố mẹ tạo mọi điều kiện để con học hành. Lớp 1, lớp 2 học ở bản gần nhà. Lớp 3, lớp 4, Phu Son phải lên Mường Doong cách nhà 4 km để học. Tuổi nhỏ, đường xa, đến trường đã khó đi lại có khi gặp cả thú dữ nhưng Phu Son vẫn quyết tâm theo học. Bạn bè cùng học cứ rơi rụng dần. Hết tiểu học cả bản còn 8 người trụ lại. Lên cấp 2 phải ra Sầm Nưa cách bản 26 km để học nên mọi người bỏ hết, chỉ còn duy nhất mình Phu Son học lên. Từ năm 1975 học cấp 2 rồi cấp 3 ở Sầm Nưa, anh trọ luôn trên đó, 1 - 2 tháng mới đi bộ về thăm nhà một lần. Thường bố mẹ ở quê gửi gạo lên Sầm Nưa để nuôi anh. Năm 1981, Phu Son học xong cấp 3. Do có thành tích cao trong học tập, ông được nhà nước Lào cử sang Liên Xô đào tạo ngành giao thông vận tải để sau này về phục vụ đất nước.

Năm 1987 học xong, ông trở về quê hương và làm tại công ty vận tải ở Thủ đô Viêng Chăn. Sau 2 năm công tác ở Viêng Chăn, ông chuyển về làm việc tại Sở Giao thông vận tải tỉnh Hủa Phăn. Năm 1993, ông được bổ nhiệm làm Phó Giám đốc Sở Giao thông vận tải tỉnh Hủa Phăn, phụ trách mảng vận tải.

Thời điểm này Lào có nhiều người nghiện thuốc phiện ảnh hưởng xấu đến kinh tế, chính trị, an toàn xã hội của đất nước. Nhà nước Lào thành lập Sở Phòng chống và cai nghiện ma túy. Đây là lĩnh vực rất khó khăn. Phu Son được tỉnh tin tưởng cử làm Phó Giám đốc sở này từ năm 1999 - 2002. Cũng năm 2002, ông được bổ nhiệm làm Chánh Văn phòng huyện Sầm Nưa; năm 2005 làm Phó Chủ tịch huyện Sầm Nưa; năm 2010 được điều chuyển làm Bí thư kiêm Chủ tịch huyện Viêng Sai; năm 2016 làm Phó Tỉnh trưởng tỉnh Hủa Phăn đến năm 2020 thì nghỉ hưu.

Là người được đào tạo bài bản, năng động trong công tác nên làm việc gì ông cũng hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ. Hỏi ông có bao nhiêu danh hiệu thi đua và phần thưởng được Đảng và Nhà nước trao tặng, ông cười hiền và bảo "nhiều lắm không nhớ nổi".

Về việc riêng, năm 1989 ông lập gia đình, vợ là chị Vát Xa Ná công tác tại Sở Y tế tỉnh. Ông bà có 2 người con trai. Cả hai người con đều theo nghề của bố, hiện công tác tại Sở Giao thông vận tải tỉnh Hủa Phăn.

Người Mường ở bản Đon từ Việt Nam sang Lào từ nhiều thế kỷ trước. Người cao tuổi ở bản Đon kể, tổ tiên họ từ Việt Nam sang có nhắc đến và lưu truyền các địa danh của Hòa Bình như: Mường Vang, Mường Bi, Mường Tuổng… Theo thông tin từ Sở Thông tin, Văn hóa và Du lịch tỉnh Hủa Phăn cho biết, nhóm người Mường sang đây từ những năm đầu của thế kỷ XVIII, sinh sống ở khu vực này từ đó đến nay.

Qua quá trình khảo sát, điền dã thực tế người Mường ở bản Đon rất khó khăn về kinh tế, hạ tầng lạc hậu, học vấn thấp từ trước đến nay vẫn vậy. Những năm 1970 - 1980, người vượt khó, vượt khổ để học tập và thành đạt như Phu Son rất hiếm trong cộng đồng người Mường ở bản Đon. Nhắc tới Phu Son, người dân Mường ở bản Đon đều nói: Phu Son rất tốt và gần gũi với dân. Người dân bản Đon rất tự hào về ông - người Lào gốc Mường đã làm đến Phó Tỉnh trưởng. Khi hoàn thành nhiệm vụ ông về quê hương sống với bà con dân bản, lại cấy lúa, trông cây, nuôi cá…