Những năm gần đây, bên cạnh thuốc lá điếu truyền thống, việc sử dụng nhóm sản phẩm thuốc lá thế hệ mới (thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử) đang có chiều hướng gia tăng, khiến mặt hàng này đứng đầu danh sách hàng hóa nhập lậu vào Việt Nam. Ðiều này đã gây thiệt hại rất lớn cho ngân sách nhà nước, tác động tiêu cực, trực tiếp đến sức khỏe người sử dụng và công tác kiểm soát thị trường ở nước ta.

Nhiều chuyên gia cho rằng, với tình trạng lộn xộn của thị trường thuốc lá thế hệ mới như hiện nay, nếu không sớm có các biện pháp quản lý kịp thời, sẽ dẫn đến nhiều hệ lụy lâu dài khó khắc phục.

Thuốc lá làm nóng là sản phẩm sử dụng bộ gia nhiệt có nhiệt độ cao để đốt nóng, từ đó sinh ra các hạt khói cho người hút thuốc hít vào qua một hệ thống điện tử. Về bản chất, đây cũng chính là thuốc lá và cũng gây nghiện như thuốc lá truyền thống. Thuốc lá điện tử là sản phẩm cung cấp chất nicotine điện tử, có cấu tạo gồm pin, sạc, bộ phận gia nhiệt, dẫn dòng khí, phần chứa ống đựng dung dịch để đốt. Loại này cũng dùng nhiệt để đốt dung dịch, tạo nên hơi khói cho người sử dụng hít vào phổi.

PGS, TS Phan Thu Mai, Giám đốc Trung tâm hô hấp (Bệnh viện Bạch Mai) cho rằng, hiện đang có một bộ phận giới trẻ nhận định sai lầm về thuốc lá thế hệ mới và cho rằng sản phẩm này ít độc hại hơn thuốc lá điếu truyền thống. Nhưng thực tế thì ngược lại, bởi theo nghiên cứu của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), trong thuốc lá thế hệ mới vẫn chứa chất nicotine, thậm chí các nhà nghiên cứu còn tìm thấy một số chất độc như: Formaldehyde, Acetaldehyde, Hydrocarbons,… có nguy cơ gây nhiều loại bệnh tật, tử vong và ảnh hưởng đến sức khỏe người sử dụng.

Qua phân tích, các chất kim loại như niken và chì cũng được phát hiện ở mức độ cao hơn so với khói thuốc lá truyền thống. Những sản phẩm thuốc lá thế hệ mới này nếu sử dụng lâu dài còn gây ra bệnh về tim mạch, đột quỵ, hô hấp, viêm phổi cấp và ung thư. Bên cạnh đó, nhiều vụ tai nạn gây thương tích do bộ phận điện tử (pin) phát nổ là những tác hại không xảy ra ở thuốc lá điếu truyền thống nhưng lại xuất hiện ở thuốc lá thế hệ mới.

Tuy có chứa nhiều độc tố gây ảnh hưởng sức khỏe, nhưng thuốc lá thế hệ mới đang được nhắm tới giới trẻ thông qua việc tạo hình ảnh, phong cách, xu hướng sành điệu khi sử dụng. Việc mua bán cũng khá dễ dàng, chỉ cần quảng cáo bán hàng qua các trang mạng xã hội, ai có nhu cầu sẽ được freeship tận nơi. Một số loại thuốc lá điện tử (hay còn gọi là vape) có hình dáng giống thuốc lá truyền thống, điếu xì gà, một số khác trông giống như một cục pin sạc dự phòng hoặc có thiết kế với các hình dạng kỳ dị khác nhau nên rất được giới trẻ ưa chuộng.

Hầu hết những mẫu thuốc lá điện tử hiện nay sử dụng ống chứa dung dịch loại dùng một lần hoặc có thể bơm bổ sung vào sử dụng nhiều lần. Vì vậy, người sử dụng hoàn toàn có thể tự ý tăng tỷ lệ nicotine quá mức hoặc thêm ma túy, cần sa và các chất gây nghiện khác vào để sử dụng mà khó bị phát hiện.

Mặc dù luật pháp nước ta chưa cho phép sử dụng, nhưng các loại thuốc lá thế hệ mới vẫn xuất hiện nhan nhản trên thị trường qua con đường nhập lậu. Tình trạng này ngày càng đáng báo động trong khi các cơ quan chức năng vẫn đang gặp khó khăn vì sản phẩm này chưa có chế tài xử lý, chưa thể hiện trong văn bản quy phạm pháp luật nào, chỉ gộp chung vào loại hàng hóa do nước ngoài sản xuất, không có hóa đơn chứng minh nguồn gốc xuất xứ. Cơ quan quản lý thị trường, công an đã nhiều lần bắt giữ những sản phẩm thuốc lá thế hệ mới chứa những chất gây nghiện, tạo ảo giác nguy hiểm nhưng cũng chỉ có thể xử phạt hành chính đơn thuần.

Vừa qua, Bộ Công thương đã đề xuất thí điểm kinh doanh đối với sản phẩm thuốc lá thế hệ mới nhằm đưa vào quản lý để hạn chế tình trạng hàng lậu, hàng kém chất lượng tràn lan trên thị trường, từ đó giảm đến mức thấp nhất ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng.

Theo đó, đề xuất cho phép thí điểm nhập khẩu, lưu thông thuốc lá làm nóng như một sản phẩm thuốc lá điếu truyền thống trong năm; với thuốc lá điện tử, đề xuất nên tiếp tục nghiên cứu, đánh giá kỹ các bằng chứng khoa học liên quan đến sự an toàn khi sử dụng. Tuy nhiên, đề xuất này đã vấp phải những ý kiến trái chiều về tính toàn diện, sự phù hợp với bối cảnh kinh tế-xã hội tại Việt Nam hiện nay.

Theo Ủy viên Ủy ban Pháp luật của Quốc hội Phạm Văn Hòa, để một sản phẩm được lưu hành tại thị trường Việt Nam, cần thông qua quá trình đánh giá tác động, đồng thời phải có khung pháp lý rõ ràng, chưa kể thuốc lá thế hệ mới còn là một sản phẩm ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người tiêu dùng. Dựa vào các tiêu chí trên, việc thí điểm thuốc lá làm nóng ở thời điểm hiện tại dựa trên khung khổ pháp lý hiện hành đang áp dụng với thuốc lá điếu truyền thống chưa thật sự phù hợp. Các đánh giá tác động nhiều mặt cũng như cơ sở cần thiết khi xây dựng chính sách để quản lý mặt hàng này còn thô sơ, chưa hoàn thiện. Ðến nay, Việt Nam chưa có thống kê và đánh giá tác động của thuốc lá làm nóng đối với sức khỏe của con người. Do đó, cần phải có khung khổ pháp lý rõ ràng, khi đó mới tính đến việc kiểm soát những sản phẩm thuốc lá thế hệ mới, giúp cho cơ quan chức năng có đủ chế tài xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm liên quan.

Có thể nói, dù muốn hay không, thuốc lá thế hệ mới đã được du nhập vào thị trường và sẽ tiếp tục tồn tại theo trào lưu của người sử dụng. Vì vậy, thay cho việc áp đặt cấm đoán thông thường, Chính phủ sớm có lộ trình luật hóa nhằm đưa vào khuôn khổ quản lý sản phẩm này. Ðưa các sản phẩm này chịu sự kiểm soát của các quy định pháp luật chính là góp phần hạn chế tác hại của thuốc lá cũng như ngăn chặn tình trạng buôn lậu sản phẩm thuốc lá thế hệ mới.

Ðiều này sẽ giúp kiểm soát mục đích sử dụng cũng như ngăn chặn hàng lậu biến tướng, kém chất lượng từ chợ đen gây ảnh hưởng đến sức khỏe của người dùng và cộng đồng.