Cơm lam Mường Động - sản phẩm được chứng nhận đạt chuẩn OCOP 3 sao không đơn thuần là món ăn mà còn gắn với văn hóa tín ngưỡng của người dân Mường Động. Theo quan niệm của người xưa, nhờ mưa thuận, gió hoà, mùa màng tươi tốt mới có được hạt gạo dẻo thơm. Vậy nên cơm lam được coi như thành quả sau một năm lao động vất vả, là món ăn không thể thiếu mỗi độ Tết đến, Xuân về…

Để làm ra được cơm lam với hương vị đặc trưng, người Mường Động thường cầu kỳ, kỹ lưỡng từ khâu chọn nguyện liệu. Theo đó, gạo để nấu cơm lam phải là gạo nếp nương, mới gặt, hạt to và có màu trắng đục. Gạo nếp được ngâm khoảng 8 - 12 tiếng để hạt gạo mềm, dễ chín. Sau khi đãi sạch, gạo sẽ được trộn một chút muối trắng và cùi dừa nạo băm nhỏ, sau đó nén gạo vào ống thật chặt rồi đổ thêm nước cho đầy miệng ống. Người dân chuẩn bị những ống tre, ống hóp cắt ngắn thành từng đốt có mấu, dài khoảng 35 - 40cm. Những loại ống này phải lấy từ cây tươi, bánh tẻ, không già hoặc non quá để tránh cơm bị khô và cháy. Sau đó dùng lõi ngô hoặc mẩu mía nút chặt lại rồi xếp vào lò thành hình tròn. Củi và than sẽ được đốt ở giữa khoảng 45 - 50 phút. Khi nướng cơm lam phải nướng bằng than củi, cứ 15 phút xoay đều những ống cơm. Nếu thấy mùi thơm từ ống bay ra có nghĩa là cơm đã chín. Cơm lam có thể ăn với thịt lợn nướng, thịt gà, thịt lợn rang băm nhỏ, măng chua... nhưng ngon nhất vẫn là chấm với muối vừng.

Bà Đinh Thị Lỷ ở khu Mớ Đá, thị trấn Bo, người có nhiều kinh nghiệm làm cơm lam chia sẻ: "Bí quyết quan trọng nhất để có những ống cơm lam dẻo thơm mang hương vị đặc trưng chính là hạt gạo nếp nương được trồng trên mảnh đất suối khoáng giàu tinh chất. Cùng với đó là kinh nghiệm của người đứng lò nướng làm sao để lửa vừa đủ chín tới, không bị cháy khét. Khoảng 1 tiếng ra lò là thời điểm thưởng thức cơm lam ngon nhất bởi vẫn giữ được độ ấm. Sau khi tách bỏ lớp vỏ cứng bên ngoài, cơm lam vẫn giữ được lớp màng bọc xung quanh, thoang thoảng hương thơm của ống hóp và có độ dẻo nhất định”.  

Trong tập quán của người Mường Hòa Bình nói chung và người dân Mường Động nói riêng, thường thì người đàn ông đảm nhận chế biến các món ăn trong gia đình. Nhưng với cơm lam thì cả phụ nữ, đàn ông và trẻ em đều biết làm. Họ làm cơm lam khi đi lao động trên nương, vào rừng kiếm củi, trẻ em thì làm để ăn khi đi chăn trâu. Cứ như thế, cơm lam gắn liền với đời sống sinh hoạt và dần trở thành nét đẹp của người Mường. 

Tại khu Mớ Đá hiện có trên 30 hộ sản xuất cơm lam. Để đáp ứng nhu cầu của thị trường, quy trình sản xuất cơm lam đã được cải tiến, tuy nhiên vẫn giữ được nét truyền thống vốn có. Cùng với nâng cao chất lượng sản phẩm, các hộ đã chú ý cải tiến mẫu mã, bao bì sản phẩm chuyên nghiệp và có tem truy xuất nguồn gốc. Toàn bộ sản phẩm được hút chân không bảo quản, đảm bảo chất lượng. Hiện nay, cơm lam Mường Động đã có mặt tại các nhà hàng, siêu thị của nhiều tỉnh, thành phố lớn trong cả nước. 

Anh Phạm Hồng Sơn, chủ cơ sở sản xuất cơm lam Mường Động tại khu Mớ Đá, thị trấn Bo cho biết: "Trung bình mỗi tháng gia đình tôi xuất bán ra thị trường từ 6.000 - 8.000 ống cơm lam, giá thành dao động từ 7.000 - 8.000 đồng/ống. Để thương hiệu cơm lam Mường Động tiếp tục phát triển hơn nữa, chúng tôi mong muốn sớm thành lập được tổ hợp tác, hợp tác xã liên kết các hộ sản xuất cơm lam trên địa bàn. Từ đó hoàn thành các bước đề nghị xây dựng chỉ dẫn địa lý, đồng thời nâng cao chất lượng sản phẩm hơn nữa. Chú trọng liên kết tiêu thụ sản phẩm tại các nhà hàng, khu du lịch trong tỉnh và các vùng lân cận. 

Có thể nói, cơm lam không chỉ làm phong phú ẩm thực của người Mường Động mà còn góp phần quảng bá văn hóa Mường Hòa Bình nói chung, huyện Kim Bôi nói riêng tới du khách và những người ưa khám phá các món ăn truyền thống. Cuộc sống của người dân Mường Động đã có nhiều đổi thay nhưng cơm lam vẫn là món ăn truyền thống không thể thiếu trong đời sống, là món quà được mang đi giới thiệu, trưng bày ở các hội chợ, lễ hội lớn và được xem như tấm lòng của đồng bào Mường nơi đây, mộc mạc, bình dị nhưng thật sâu nặng nghĩa tình.