Hiểu chiêng, yêu chiêng nên ông thấy trăn trở khi vào những năm 1990 của thế kỷ trước, nhiều gia đình cứ ùn ùn bán chiêng với giá rẻ như bèo. ông đã bàn với vợ bán trâu, lợn, gà dành tiền mua lại những chiếc chiêng cổ. Bước chân của ông in dấu khắp cả 4 vùng Bi, Vang, Thàng, Động, đến cả Đà Bắc, Mai Châu, Sơn La chỉ với mong muốn giữ lại vật báu của cha ông. Ròng rã mấy năm, ông cũng tìm được 20 chiếc chiêng có âm vực khác nhau. Tuy nhiên, tìm mãi cũng không thấy chiếc chiêng cái - chiêng có âm vực cao nhất để dẫn nhịp cho cả dàn chiêng. Sau nhiều năm lặn lội khắp nơi, ông đoán rằng chiếc chiêng cái quý giá không còn trong bản làng của người Mường. Có người mách ở Đông Sơn (Thanh Hóa) có làng đúc là cái nôi đúc chiêng cho người Việt - Mường cổ nhưng rồi cũng chỉ có những chiếc chiêng mới. Có lẽ bí quyết đúc chiêng cái cổ đã bị thất truyền nhưng trời đã không phụ công người tâm huyết, trên đường về đến huyện Cẩm Thủy, ông đã tình gờ gặp một người buôn chở một chiếc chiêng cái cổ. Nhưng khó khăn lại thử ông khi vào năm 1994, cái giá 1.800.000 đồng là quá lớn (tương đương 2 con trâu). Dẫu vậy ông nghĩ rằng, tiền có nhiều đến mấy thì cũng làm ra được nhưng không có chiếc chiêng cái cổ thì người Mường để mất một tài sản quý giá của cha ông. Vậy là tổng cộng ông phải bán 6 con trâu, 5 con lợn và hết đàn gà, vịt khoảng 40 triệu đồng mới mua được dàn chiêng 20 chiếc.  

“Bảo tàng sống” về văn hóa Mường  

Ông Thực dù chưa qua một trường lớp nào về âm nhạc nhưng lại có biệt tài thẩm định âm thanh, đặc biệt là tài dậyl chiêng. Sau khi rửa tay sạch, lau khô, ông dùng lòng bàn tay xoa vào núm chiêng từ phải qua trái và ngược lại. Tư thế hơi nghiêng, mắt nhìn xuống chiêng rồi từ từ nhìn lên cao, lòng người từ tĩnh tại đến rung động và như lạc vào hồn chiêng khi âm thanh bắt đầu dậy lên. Được chứng kiến hình ảnh, âm thanh đó mới thấy bàn tay ông như có phép thuật. Khi xoa thì chiêng dậy tiếng vang vọng, khi chậm lại thì lắng đọng, nhẹ nhàng như hơi thở. Nhịp phách ấy cứ khe khẽ dẫn người nghe hòa vào từng giọt cảm xúc. Phải là người có đôi tai tinh tế, đôi tay tài hoa đến độ điêu luyện thì mới tạo ra âm thanh luyến ái đến vậy! Thoạt đầu nhìn có vẻ đơn giản nhưng một số người thích khám phá và ngay cả những người biết đánh chiêng cũng nhiều lần thử nhưng đều không làm được như ông. Nhà nghiên cứu VHDG Bùi Chí Thanh khi nghe cũng phải thốt lên rằng, ở Hòa Bình chỉ có một vài người thực hiện được việc dậyl chiêng nhưng xoa vào núm để lên tiếng thì độc nhất vô nhị chỉ có ông Thực làm được. Người Mường quan niệm, chiêng là vật linh thiêng, cũng có hồn như con người. Lâu ngày không sử dụng hồn chiêng sẽ ngủ, muốn đánh lại phải làm nghi thức dậyl chiêng. âm thanh của chiêng cái chính là giữ nhịp cho cả dàn chiêng và việc quan trọng của người dậy chiêng là dẫn không cho dàn chiêng loạn nhịp. Với tài nghệ của mình, ông Thực là người đảm nhiệm tốt nhất việc giữ phách cho cả dàn chiêng 1.400 chiếc tại Lễ hội văn hóa cồng chiêng tỉnh lần thứ I. Màn biểu diễn này đã được sách kỷ lục Việt Nam công nhận là màn trình tấu cồng chiêng lớn nhất và được bè bạn gần, xa nức tiếng khen ngợi. Với lòng say mê học hỏi, ông đã thuộc được những bài chiêng cổ của người Mường: pắc pôông pắc hoa, đi đường, bến rậm sông bờ, chầm khầm, pôông trẳng pôông vèng,  pôông  hai, pôông ba, đùm đim rước đuốc. Ngoài 9 bài chiêng cổ, ông còn đánh được nhiều bài chiêng mới và đánh đệm cho hát thường rang, bọ mẹng cùng các bài hát khác. ông còn có tài biểu diễn thuần thục nghệ thuật thổi sáo ôi với các bài như: gọi bạn đêm khuya, thổi đệm cho các bài hát thường rang, bọ mẹng, rằng thường, thức rang, thức rường, hát ru... Các loại đàn tam, kèn đám ma, sáo ngang, sáo dọc, trống... ông đều có thể tấu lên làm mê say lòng người thưởng thức. ông cũng có thể tự chế tạo ra các loại nhạc cụ dân tộc cung cấp cho các đội văn nghệ và nhân dân các vùng Mường. Nhìn ông thoăn thoắt đôi tay làm cung, nỏ, tên và nhiều vật dụng cổ khác của người Mường, chúng tôi biết rằng ông còn có tài làm đồ mỹ nghệ từ tre, vầu. Sản phẩm làm ra không đủ cung cấp cho các khu du lịch lớn trong tỉnh, trong nước. Trong ngôi nhà sàn cũ kỹ dưới chân dốc Cun của ông giờ đây là nơi cất giữ những di sản văn hóa Mường. Đây thực sự là một bảo tàng sống động chứa đựng cả giá trị vật chất, tinh thần và nhân văn.  

Hết lòng gìn giữ vốn văn hóa dân tộc  

Với mong muốn góp phần gìn giữ vốn văn hóa dân tộc, ông Thực đã thành lập đội văn nghệ để truyền dạy cho những người trong xóm cũng như những ai yêu thích. Để tập hợp ít nhất 12 tay chiêng trong hội xắc bùa, ông phải đi vận động không biết bao nhiêu ngày. Người phản đối, người ủng hộ, cuối cùng thì ông cũng lập được một đội gồm cả vợ, cháu gái. Vợ ông, bà Đinh Thị Thiện thấy ông quên ăn, quên ngủ say sưa với chiêng, đàn hát ban đầu cũng phàn nàn nhưng được ông dạy rồi cũng mê luôn lúc nào không hay. Thỉnh thoảng vào buổi tối, trong căn nhà sàn lại ngân vang tiếng chiêng, tiếng hát, tiếng sáo. Theo ông, nghệ thuật đánh chiêng, trình tấu chiêng phải rèn luyện đúng cách mới hay, tiếng mới ấm, vang xa lay động lòng người. Qua bao ngày đêm miệt mài, ông đã dạy cho nhiều người biết đánh chiêng, trong đó không ít người đã trở thành nghệ nhân giỏi như các chị: Bùi Thị Hạnh, Nguyễn Thị Bịnh, Nguyễn Thị Viền... ông còn dạy thổi sáo, đánh đàn tam cho hàng chục người và hiện đang tiếp tục dạy cho 10 cháu lên 10 tuổi. Đội văn nghệ do ông làm đội trưởng đã tham gia nhiều buổi diễn, trình tấu trong, ngoài tỉnh và đạt được nhiều giải cao. Tiêu biểu từ năm 1999 đến nay, đội đã trình tấu cho nhiều đoàn nghiên cứu ghi âm; biểu diễn trước đoàn khách các nước Mỹ, Pháp, Thái Lan, Singapore; tại Ngày hội văn hóa dân tộc Mường, hội báo xuân toàn quốc, Đại hội Đảng bộ tỉnh và nhất là Lễ hội cồng chiêng tỉnh lần thứ I. Thành viên của đội là chủ lực đánh giai điệu, đội các huyện khác chỉ đánh đôn. Bởi vậy, không riêng gì nhà nghiên cứu VHDG Bùi Chí Thanh mà nhiều nhà nghiên cứu, chuyên môn khác đều nhận xét: ông là người hoạt động nghệ thuật lâu và trách nhiệm, 76 tuổi vẫn nhiệt tình tham gia các lễ lớn, nhỏ của tỉnh. ông đã cung cấp nhiều thông tin, tài liệu quý cho các nhà nghiên cứu. Danh hiệu nghệ nhân dân gian Việt Nam đầu tiên của tỉnh là phần thưởng xứng đáng. ông chính là điển hình giúp cho văn hóa Mường được bảo tồn, phát huy.

                                                                    Cẩm Lệ