Mo Mường là sáng tạo vĩ đại của người Mường. Mo tích tụ gần như toàn bộ những giá trị hợp thành văn hoá Mường: lịch sử, văn học, xã hội, nghệ thuật, tín ngưỡng, sinh hoạt... Trong đó, phản ánh rõ nét thế giới quan, nhân sinh quan của người Mường cần được trân trọng, bảo tồn. Có người nói rằng, Mo Mường là cuốn bách khoa thư dân gian về người Mường còn chưa được nghiên cứu, hiểu biết thấu đáo, đầy đủ.
Thầy Mo Bùi Văn Lựng, xóm Lũy Ải, xã Phong Phú (Tân Lạc) làm lễ trong Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình năm 2024. Ảnh: P.V
Mo trong đời sống người Mường xưa
Mo Mường Hòa Bình là một chỉnh thể gồm các lễ thức Mo, lời Mo và diễn xướng Mo. Quá trình hành lễ Mo Mường là sự tiến hành các lễ thức Mo, khấn và ngâm lời Mo thông qua vai trò diễn xướng của ông Mo. Cho đến nay, người Mường ở các vùng Mường trên địa bàn tỉnh chủ yếu thực hành 5 làn điệu mo được dân gian đặt tên là "Ò hoi”, "Dà dê”, "Hâm mo”, "Dà đôông” và "Hệu kệu”. Dựa trên thống kê của các nhà nghiên cứu, sự tồn tại thực tế của Mo Mường Hòa Bình và mức độ phổ biến của các lễ thức, xác định nghi lễ Mo Mường Hoà Bình bao gồm 12 lễ thức cơ bản, gồm: Nhập khăng, Tống Tlùng, cúng thần Kẹ, Đạp ma, Dâng ăn, Gọi nhờ nổ, Nhìn họ - nhìn Mường, Mo lên trời - xuống đất, Mo kể chuyện, Mo nhà xe, Chia cắt chia lìa, Về rừng.
Lịch sử Mo Mường chưa ai rõ có từ bao giờ, chỉ biết có lâu lắm rồi. Và Mo sử thi Đẻ đất - đẻ nước được xác định là rất lâu đời. Không biết ai sáng tạo ra Mo Mường, có thể từ tập thể. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, Nghệ nhân Ưu tú Bùi Huy Vọng ở xã Hương Nhượng, huyện Lạc Sơn cho rằng: Việc xác định niên đại hay lịch sử của một nổ - dòng họ Mo khá rõ ràng, được thể hiện trên bàn thờ. Nhà thầy Mẹo, xã Định Cư, huyện Lạc Sơn có 19 bát hương Thân Thư, mỗi đời tạm tính 20 năm, như vậy nhà thầy đã có hơn 300 năm làm nghề Mo. Về nguồn gốc sinh ra thầy Mo trong truyền thuyết dân gian, mỗi vùng lại có những truyền thuyết dân gian khác nhau. Mo Mường là 1 loại nghề nghiệp, nghề Mo bắt đầu hình thành từ khi xã hội Mường có sự phân chia giai cấp. Tầng lớp thầy Mo như một công cụ thần quyền để cai trị dân Mường bằng cả cường quyền và thần quyền. Thầy Mo được coi như người có năng lực phi thường giúp kết nối người sống và người chết, điểm tựa tâm lý cho gia chủ trong khi nhà có tang. Thầy Mo là người có uy tín trong cộng đồng.
Mo gắn liền với vòng đời của con người, từ khi sinh ra cất tiếng khóc chào đời, mo cầu cho trẻ hay ăn, chóng lớn. Tuổi trưởng thành, vai trò của thầy Mo thể hiện qua đám cưới, trong lễ cúng gia tiên hai họ đến đón dâu hay lễ mừng nhà mới, lễ mát nhà, cầu sức khỏe, bình an… Trong các lễ hội bản Mường, mo cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa vụ bội thu. Khi nhắm mắt xuôi tay về với Mường Trời, thầy mo đóng vai trò là cầu nối tiễn hồn người chết sang thế giới bên kia.
Mo Mường trường tồn trong lòng dân tộc
Trước đây, Mo tang ma kéo dài 12 ngày, 12 đêm nhưng hiện nay được gói gọn trong 2 giờ. Người Mường Hòa Bình quan niệm chết chưa phải là hết và có 3 tầng thế giới liên quan đến nhau (thế giới của Mường trời, thế giới của người đang sống và thế giới âm phủ). Do vậy, trước khi chết người Mường phải làm lễ Mo tang ma để đưa linh hồn người chết về với tổ tiên. Mo Tang ma là lời ý nghĩa trong việc lời hay ý đẹp để dăn dạy con cháu và là lần cuối cùng con cháu, người thân báo hiếu với người đã mất.
Tuy nhiên, cũng một thời gian dài, mo bị xem là mê tín, dị đoan, bị cấm nên đã lệch lạc giá trị. Trong khi đó, các nghệ nhân Mo ngày càng ít, thế hệ trẻ không mặn mà với mo. Theo thời gian, những áng mo bị cắt giảm, nhiều giá trị truyền thống trong mo mai một. Tính chất phức tạp đó không chỉ bắt nguồn từ sự vận động nội tại của Mo Mường Hòa Bình, mà còn do mâu thuẫn giữa nhu cầu về mo trong tâm thức của người Mường với sự thay đổi trong suy nghĩ của họ trước thực tiễn cuộc sống và yêu cầu từ chính sách mới về văn hóa tín ngưỡng, tôn giáo của Đảng và Nhà nước.
Trong giai đoạn hiện nay, Mo Mường cũng có những biến đổi lớn, bao gồm cái mới, cái tích cực. Mo là sự kết tinh những kinh nghiệm trong lao động sản xuất, ứng xử văn hóa, triết lý nhân sinh, thể hiện thiết tha tình yêu cuộc sống, yêu con người, yêu quê hương xứ sở, thể hiện khí phách, cốt cách của con người và vùng đất miền núi bản Mường ở Hòa Bình. Mo chính là tính cách, là tâm hồn và đạo nghĩa của dân Mường. Nhiều công trình nghiên cứu văn hóa, văn học, nhân học của các học giả trong nước và quốc tế đã nghiên cứu, làm sáng tỏ các giá trị của Mo Mường càng khắc họa thêm sức sống trong lòng dân tộc Mường.
Là 1 trong 8 người đầu tiên của tỉnh Hòa Bình được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú (từ năm 2015), đến nay, ôngBùi Văn Lựng, xóm Lầm, xã Phong Phú (Tân Lạc) vẫn miệt mài mang những áng Mo Mường quảng bá vang xa. Ông còn là một trong số ít nghệ nhân được tham gia diễn xướng Mo Mường tại Sommelo (Phần Lan). Chúng tôi thường xuyên gặp gỡ Nghệ nhân Bùi Văn Lựng trong các ngày hội lớn của huyện Tân Lạc và của tỉnh. Ông sinh năm 1957 trong dòng họ có 9 đời làm thầy Mo. Ông từng đi bộ đội, anh em trong nhà đều tham gia công tác xã hội. Tuy nhiên, ông được dòng họ chọn kế nghiệp làm thầy Mo. Bởi nghề Mo đến với ông như một cơ duyên. Ông Bùi Văn Lựng chia sẻ: Từ nhỏ, tôi đã thích nghe mo, nhưng mãi đến năm 25 tuổi mới chính thức theo học nghề và năm 27 tuổi bắt đầu hành nghề Mo. Tôi đã đem những áng Mo Mường tới cầu phúc, khuyên răn bà con khắp mọi nơi trong từng nếp ăn ở, sinh hoạt văn hóa đời thường; trong các đám cưới, đám ma, làm nhà, cúng mụ, trong các lễ hội cộng đồng như lễ hội Khai hạ Mường Bi, đến các ngày lễ lớn của tỉnh như: Ngày hội Văn hóa dân tộc Mường Hòa Bình; Lễ kỷ niệm ngày thành lập tỉnh; Ngày hội Văn hóa - Thể thao các dân tộc Tây Bắc, Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình…
Có thể khẳng định, trải qua nhiều thế kỷ, đến nay, Mo Mường vẫn có sức sống bền bỉ với dân tộc Mường nói riêng và các dân tộc anh em trên địa bàn tỉnh nói chung. Từ quá khứ đến hiện tại, các thế hệ người Mường đã lưu giữ, truyền miệng và phát huy một cách bền vững những giá trị của Mo Mường, tạo nên sức sống, sức lan tỏa sâu rộng của di sản văn hóa phi vật thể vô cùng quý giá này. Mo Mường đã góp phần hình thành, dưỡng nuôi cốt cách, tâm hồn của bao thế hệ giàu truyền thống văn hóa, lịch sử dân tộc Mường và vùng đất Hòa Bình.
(Còn nữa)
Hương Lan
Phát triển bởi ICT GROUP.
