Đến Hà Giang mà chưa đi cao nguyên đá Đồng Văn, chưa ăn miếng thịt to, chưa uống bát rượu đầy, chưa ăn bát cháo độc dược... thì coi như chưa đến. Anh bạn đồng nghiệp đã khẳng định chắc nịch ngay khi chúng tôi vừa đặt chân lên mảnh đất này.

Thú thực, Hà Giang là tỉnh cuối cùng miền biên viễn phía Bắc tôi chưa từng đến và luôn mong có dịp được đến. Trong chuyến đi này, không có đủ thời gian, điều kiện để đi cao nguyên đá Đồng Văn nhưng chúng tôi đã được "ăn miếng thịt to, uống bát rượu đầy” với tình cảm chân tình, nồng ấm đầy nghĩa khí với những người dân, người bạn nơi đây. Là điểm dừng chân trên hành trình miền biên viễn từ Đông Bắc sang Tây Bắc, với thời gian 1 ngày, 1 đêm, những tưởng chẳng có gì để đi, để khám phá. Nhưng không. Được sự chỉ dẫn của các bạn đồng nghiệp ở Báo Hà Giang, chúng tôi đã có một hành trình, trải nghiệm nhiều thú vị ở thành phố này. Điểm đầu tiên chúng tôi đến và cũng là nơi tất cả những ai khi đến Hà Giang đều đến là Km0 hay còn gọi là cột mốc số 0 thành phố Hà Giang. Đây chỉ đơn giản là một cột mốc thông thường nằm tại trung tâm thành phố như các cột mốc đánh số ở những nơi khác nhưng lại thu hút rất nhiều du khách. Mặc dù không có ý nghĩa về cảnh sắc nhưng cột mốc số 0 chính là điểm bắt đầu của quốc lộ 2 nối nhiều tỉnh, thành, trong đó có Hà Giang và Hà Nội. Nhiều người thường tới đây đầu tiên với ý nghĩa bắt đầu cho hành trình khám phá và trải nghiệm vùng đất Hà Giang đầy thú vị. Điều đó đã khiến nơi đây dần trở thành địa điểm nhất định phải đến với mỗi người khi đặt chân tới thành phố Hà Giang. Chúng tôi cũng vậy, đến để chụp một bức ảnh như một sự khẳng định nơi mình đã từng đến...

Ngoài cột mốc số 0, được sự chỉ dẫn của những người dân hiền hậu, mến khách, chúng tôi lang thang qua những con phố cũ để đến với chùa Quan Âm. Chùa cách cột mốc số 0 chỉ dăm phút đi bộ hướng về phía đường Phùng Hưng, phường Trần Phú, thành phố Hà Giang. Với người dân sở tại, chùa Quan Âm là nơi lưu giữ "phần hồn” linh thiêng. Ngôi chùa khiêm nhường ẩn mình trong một con phố nhỏ nhưng được xem là địa điểm linh thiêng bậc nhất ở Hà Giang. Người dân thành phố Hà Giang và những địa bàn lân cận thường xuyên đến đây rất đông vào ngày rằm và mùng 1 để cầu sức khỏe, bình an. Sau một chặng đường dài, mệt về với miền biên viễn, lạc bước vào khuôn viên chùa thanh tịnh, bước trên những thềm đá in bóng lá bồ đề xanh mát chợt thấy cõi tâm mình thanh thản lạ thường...

Ngoài các điểm trên, cách không xa trung tâm thành phố có một nơi để "thoát trần”. Đó là thôn Khuổi My thuộc xã Phương Độ, thành phố Hà Giang. Nếu đi từ trung tâm thành phố đến Khuổi Mỵ khoảng 12km. Địa danh này mặc dù chưa được biết đến nhiều nhưng cảnh sắc thiên nhiên thơ mộng, nhất là vào mùa lúa chín. Từ Khuổi My phóng thẳng tầm mắt là dãy núi Tây Côn Lĩnh trùng điệp, nơi được xem là vương quốc của loài gỗ quý Ngọc Am - một trong những loại "vương mộc” mà ai cũng muốn được sở hữu. Thời gian không có nhiều, chúng tôi đành gác lại, hẹn Khuổi My vào một dịp khác trong tiếc nuối...

Lỡ hẹn với Khuổi My, chúng tôi quay lại hành trình khám phá cung đường ẩm thực tại thành phố Hà Giang. Là trung tâm tỉnh nên đây cũng là nơi tụ hợp của hầu hết các món ăn đặc trưng, đặc sản của vùng đất Hà Giang. Không khó để tìm các món ăn đặc trưng của người dân tộc bản địa tại các con phố yên bình như "Thắng Dền”. Đây là một món ăn truyền thống, dân dã, đặc trưng của Hà Giang. Nguyên liệu được dùng làm món ăn này là gạo nếp, đỗ xanh, đường hoa mai. Gạo là nếp nương dẻo thơm, hạt mẩy, ngâm qua đêm, để ráo rồi xay thành bột. Sau đó, bột được đổ vào một chiếc túi vải treo lên cho ráo. Bột đặc mịn thì mang ra nặn thành bánh. Thắng Dền có hình tròn, mỗi viên bánh to hay nhỏ tùy thuộc vào người nặn. Thường thì bánh to hơn ngón tay một chút. Ngoài màu trắng, bánh còn có các màu khác như tím, vàng, đỏ... Sau khi nặn bánh, người ta cho vào luộc chín. Các viên bột được thả vào nước sôi, khi nổi lên vớt ra xếp vào bát, rồi chan nước đường. Thắng Dền được coi là món ăn chơi, quà vặt của người dân vào những đêm giá rét.

Ngoài Thắng Dền, không khó để tìm các quán bán đặc sản như cơm lam Bắc Mê, bánh cuốn trứng, phở chua, xôi ngũ sắc... Dẫu vậy, món đặc sản cuốn hút chúng tôi muốn được trải nghiệm hơn cả là cháo "độc dược” Ấu Tẩu - đặc sản duy nhất chỉ có ở Hà Giang mà không thể tìm thấy ở bất cứ nơi nào khác. Bởi lẽ, để làm nên thứ cháo này, ngoài công thức "bí truyền”, sự kỳ công của mỗi quán còn một nguyên liệu hết sức đặc biệt là củ Ấu Tẩu. Đây là một loại độc dược có thể gây chết người được thu hái từ đỉnh Tây Côn Lĩnh, người dân lấy về và chế biến cầu kỳ theo phương thức đặc biệt. Chính vì lẽ đó, không một ai dám bán thứ độc dược này cho những người không nắm vững phương cách bí truyền để chế biến làm món ăn. Có một điều đặc biệt trong quá trình khám phá, thưởng thức món cháo... độc này mà cô Tráng Thị Hương, chủ quán cháo Ấu Tẩu số 171, đường Trần Hưng Đạo, tổ 5, phường Nguyễn Trãi, thành phố Hà Giang chia sẻ: không chỉ người bán, người ăn cũng không ai dám ăn loại cháo độc dược này ở một nơi nào khác ngoài Hà Giang. Bởi chỉ có ăn ở đây người ta mới yên tâm để thưởng thức. Theo cô Huơng, cháo Ấu Tẩu là một món ăn truyền thống của người dân tộc Mông ở Hà Giang. Đặc sản này đã trở thành một biểu tượng văn hóa và ẩm thực của vùng đất này. Cháo Ấu Tẩu được chế biến từ một loại củ có độc tính đặc biệt. Từ khâu chuẩn bị nguyên liệu đến chế biến của món ăn này đều đòi hỏi sự tỷ mỷ, kỳ công. Trong đó, để khử độc, người ta phải hầm củ Ấu Tẩu suốt 8 - 9 tiếng. Theo y học, Ấu Tẩu có vị cay tê, tính nóng nên thường được dùng để chữa bệnh như ngâm làm rượu xoa bóp chân, chữa đau nhức hoặc giải cảm... Tuy nhiên, củ Ấu Tẩu rất độc, được xếp vào danh mục thuốc độc bảng A nhưng cũng là một vị thuốc quý đứng thứ 4 trong "tứ đại danh dược” (sâm, nhung, quế, phụ) sau khi bào chế cẩn thận người ta mới đem nấu cháo. Cũng bởi tính độc dược có trong củ Ấu Tẩu mà người địa phương còn gọi món ăn này là "cháo độc dược” hay "cháo chết người”.

Cô Hương chia sẻ: để "hóa giải” độc dược trong củ Ấu Tẩu và chế biến thành món cháo bổ dưỡng, người ta phải sơ chế sạch loại củ này bằng cách bỏ vỏ, ngâm trong nước gạo một đêm rồi ninh cho mềm nhừ, bở tơi và tán nhuyễn thành hỗn hợp bột sền sệt. Sau đó, tiếp tục nấu củ Ấu Tẩu với gạo tẻ và nước hầm xương từ chân giò lợn, thêm tí gạo nếp cho đặc sánh, dậy mùi thơm. Để cháo nhừ và sánh nhuyễn, người ta đun cháo chừng 2-3 tiếng trên lửa nhỏ liu riu, lúc nào cũng bốc hơi sùng sục. Để biết cháo đã ăn được hay chưa, người nấu sẽ nếm thử một lượng nhỏ, nếu cảm nhận đầu lưỡi tê cứng nghĩa là Ấu Tẩu chưa hết độc, chưa thể ăn. Chỉ khi không thấy tê đầu lưỡi tức là cháo đã chín. Món cháo này ngon và bổ dưỡng nhất khi thưởng thức lúc còn nóng hổi, ăn kèm thịt băm, các loại rau thơm, tiêu hoặc măng chua. Bên cạnh vị bùi, béo ngậy và dễ nhận ra bát cháo hơi đắng, lạ miệng. Ai chưa quen sẽ thấy khó ăn, vị đắng như tam thất. Nhưng thực khách ăn quen lại cảm nhận được vị đắng hòa cùng miếng Ấu Tẩu bùi, dẻo, quyện với vị ngọt thanh của nước xương ninh và mùi thơm ngậy của trứng gà. Cháo Ấu Tẩu có quanh năm nhưng đặc biệt chỉ bán vào buổi tối. Theo kinh nghiệm lâu năm của người bản địa, món cháo này phát huy tác dụng tốt nhất vào giấc ngủ đêm. Những người trung tuổi ăn cháo Ấu Tẩu để bồi bổ xương cốt, với du khách đường xa coi như là liều thuốc giúp xóa tan mệt nhọc.