Ngày 14/11/2022, tại Kỳ họp thứ 4, Quốc hội khoá XV đã thông qua Luật Thanh tra (LTT) thay thế LTT năm 2010. Luật có hiệu lực từ ngày 1/7/2023 với một số điểm mới, đáng chú ý sau đây:

1. LTT năm 2022 có 8 chương, 118 điều, tăng 1 chương, 40 điều so với LTT năm 2010.

2. Tổng cục, cục thuộc bộ được thành lập cơ quan thanh tra chuyên ngành, đây được xem là điểm mới đáng chú ý trong LTT năm 2022. Theo đó, Thanh tra tổng cục, cục được thành lập trong 3 trường hợp: Theo quy định của luật; theo quy định của Điều ước Quốc tế mà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam là thành viên; tại tổng cục, cục thuộc bộ có phạm vi, đối tượng quản lý nhà nước chuyên ngành, lĩnh vực lớn, phức tạp, quan trọng đối với phát triển KT-XH theo quy định của Chính phủ. Tuy nhiên, việc thành lập Thanh tra tổng cục, cục không được làm tăng số lượng đầu mối đơn vị trực thuộc và biên chế của tổng cục, cục thuộc bộ.

3. UBND tỉnh có quyền thành lập Thanh tra sở. Cụ thể tại khoản 2, Điều 26 quy định Thanh tra sở được thành lập trong các trường hợp: Theo quy định của luật; tại sở có phạm vi quản lý rộng và yêu cầu quản lý chuyên ngành phức tạp theo quy định của Chính phủ; tại sở do UBND cấp tỉnh quyết định căn cứ vào yêu cầu quản lý nhà nước tại địa phương và biên chế được giao. 

4. Quy định rõ thời gian ban hành kết luận thanh tra: Theo khoản 1, Điều 78, trong thời hạn 15 ngày kể từ ngày nhận được dự thảo kết luận thanh tra, người ra quyết định thanh tra ký ban hành kết luận thanh tra và chịu trách nhiệm về kết luận, kiến nghị của mình. 

5. Luật hóa các tiêu chuẩn bổ nhiệm các ngạch thanh tra viên (TTV); bỏ quy định cộng tác viên thanh tra: Đối với LTT năm 2022, tiêu chuẩn chung của các ngạch TTV chính là tiêu chuẩn bổ nhiệm vào ngạch thanh tra viên (Điều 39) và các ngạch còn lại (TTV chính, TTV cao cấp) sẽ đảm bảo các tiêu chuẩn riêng (Điều 40 và Điều 41). Bên cạnh đó, LTT năm 2022 cũng bỏ quy định cộng tác viên thanh tra. 

6. Quy định mới về các trường hợp miễn nhiệm TTV: Theo khoản 1, Điều 42, việc miễn nhiệm TTV được thực hiện trong trường hợp: Nghỉ hưu, thôi việc, chuyển ngành; vì lý do sức khỏe, hoàn cảnh gia đình hoặc vì lý do khác mà không thể hoàn thành nhiệm vụ được giao; bị tòa án kết án và bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật; thực hiện hành vi bị nghiêm cấm quy định tại Điều 8, LTT năm 2022; không hoàn thành nhiệm vụ 1 năm ở ngạch được bổ nhiệm; người được bổ nhiệm vào ngạch có hành vi gian lận trong kỳ thi nâng ngạch hoặc kê khai không trung thực trong hồ sơ bổ nhiệm vào ngạch; trường hợp khác theo quy định của pháp luật về cán bộ, công chức, viên chức.

7. Bổ sung các điều kiện bảo đảm hoạt động của cơ quan thanh tra nhà nước: Thêm nguồn kinh phí đảm bảo hoạt động của cơ quan thanh tra, kinh phí đảm bảo hoạt động của cơ quan thanh tra chỉ lấy từ nguồn ngân sách nhà nước. Theo Điều 112, ngoài nguồn kinh phí hoạt động từ ngân sách nhà nước, các cơ quan thanh tra được trích một phần từ các khoản tiền thu hồi phát hiện qua thanh tra sau khi nộp vào ngân sách nhà nước theo quy định của Ủy ban Thường vụ Quốc hội để hỗ trợ nâng cao năng lực hoạt động thanh tra, tăng cường cơ sở vật chất và khen thưởng, động viên tổ chức, cá nhân có thành tích trong công tác thanh tra.

Đầu tư hiện đại hóa hoạt động thanh tra theo hướng ứng dụng công nghệ thông tin: Tại Điều 113 quy định bên cạnh các chính sách đầu tư, phát triển khoa học công nghệ và các phương tiện khác, nhà nước sẽ tiến hành xây dựng cơ sở dữ liệu phục vụ công tác thanh tra; ứng dụng công nghệ thông tin, công nghệ số trong hoạt động thanh tra; xây dựng chuẩn mực thanh tra để bảo đảm cho hoạt động thanh tra chất lượng, hiệu quả, khả thi, đúng pháp luật, công khai, minh bạch. Đối với các cơ quan thanh tra thuộc bộ, thuộc UBND tỉnh thì Bộ trưởng, Chủ tịch UBND tỉnh có trách nhiệm bảo đảm các điều kiện để tăng cường hoạt động thanh tra và thúc đẩy hoạt động thanh tra theo hướng chuyên nghiệp, chính quy, từng bước hiện đại, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước.

8. Phải có sự phối hợp trong hoạt động thanh tra, kiểm toán nhà nước, điều tra (Chương VI). Cụ thể, cơ quan thực hiện chức năng thanh tra, cơ quan kiểm toán nhà nước và cơ quan điều tra có trách nhiệm phối hợp để nâng cao hiệu quả hoạt động thanh tra, kiểm toán nhà nước, điều tra, góp phần phòng, chống tội phạm và các vi phạm pháp luật khác trong quản lý nhà nước. Điểm mới này giúp xử lý các trường hợp bị chồng chéo, trùng lặp từ các khâu, các giai đoạn có mối quan hệ với nhau giữa hoạt động thanh tra, hoạt động kiểm toán nhà nước và hoạt động điều tra.

9. Sửa đổi nội dung giám sát hoạt động của đoàn thanh tra; nội dung giám sát được quy định tại Điều 98 như sau: Việc chấp hành các quy định của pháp luật về căn cứ, thẩm quyền và trình tự, thủ tục thực hiện các nhiệm vụ, quyền hạn trong hoạt động thanh tra của trưởng đoàn thanh tra, thành viên khác của đoàn thanh tra; việc chấp hành chỉ đạo của người ra quyết định thanh tra; việc thực hiện quyết định thanh tra, kế hoạch tiến hành thanh tra; việc chấp hành chế độ thông tin, báo cáo; việc chấp hành quy định của pháp luật về các hành vi bị nghiêm cấm của trưởng đoàn thanh tra, thành viên khác của đoàn thanh tra; việc tiếp nhận khiếu nại, tố cáo, kiến nghị, phản ánh trong hoạt động của đoàn thanh tra.

10. Không còn chế định thanh tra nhân dân trong Luật Thanh tra năm 2022.