(HBĐT) - Nhân dân các vùng Mường trong tỉnh còn gọi lễ hội Khai hạ với một số tên như: Khuống mùa, Thuống mùa, Thuống tồng, Xuống đồng. Di sản hiện có ở nhiều nơi đồng bào dân tộc Mường sinh sống, tiêu biểu và đậm nét hơn là ở các huyện: Tân Lạc (Mường Bi), Lạc Sơn (Mường Vang), Cao Phong (Mường Thàng), Kim Bôi (Mường Động).

Đây là lễ hội truyền thống đã có từ rất lâu đời và là lễ hội dân gian truyền thống lớn nhất của người Mường Hoà Bình, gắn với nền sản xuất nông nghiệp lúa nước, mang nhiều dấu ấn của nền văn minh Việt cổ. Đồng thời là hoạt động văn hoá - tín ngưỡng không thể thiếu của đồng bào Mường ở Hoà Bình. Lễ hội mang ý nghĩa tôn kính các vị thần linh, tưởng nhớ những người đã có công lập đất, lập Mường và cầu mong vạn vật phát triển thuận lợi, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc, những điều tốt đẹp đến với người dân, xóm, bản.

Ở Hoà Bình, tuỳ từng vùng Mường mà lễ hội được tổ chức vào các ngày và địa điểm thực hiện nghi trình, nghi thức có sự khác nhau. Đối với lễ hội Khai hạ ở Mường Bi được tổ chức vào ngày 6/4 theo lịch Mường Bi, tức ngày mồng 7 tháng Giêng âm lịch hàng năm tại miếu xóm Luỹ, nơi gắn liền với truyền thuyết về Quốc Mẫu Hoàng Bà và Tam vị Tản viên Sơn Thánh. Đối với lễ hội Khai hạ Mường Vang tổ chức vào ngày mồng 4 tháng Giêng theo lịch Mường Vang tại miếu Áng Ka và một số địa điểm khác. Lễ hội Khai hạ Mường Thàng được tổ chức vào ngày mồng 5, 6 tháng Giêng theo lịch Mường Thàng tại miếu Cả. Đối với phần lễ ở Mường Động được tổ chức ngày mồng 3 tháng 5 (âm lịch), tức ngày mồng 4 tháng 4 theo lịch Mường Động tại miếu Mường Chanh. Mỗi địa điểm nơi diễn ra lễ hội đều gắn liền với lịch sử của các vị thần là người có công lập đất, lập Mường.

Lễ hội được tổ chức với nhiều nghi trình, nghi thức độc đáo tạo nên nét riêng có. Đặc biệt, với quy mô là lễ hội lớn trong vùng, có nhiều thành phần tham gia ở cả phần lễ và phần hội nên công tác chuẩn bị cho lễ hội đều có sự phân công, cắt cử mọi việc cụ thể, chi tiết tới từng bộ phận, từng thành viên tham gia để khi thực hiện công việc được thuận lợi, suôn sẻ. Từ những ngày cuối năm âm lịch, Ban tổ chức lễ hội đã họp bàn, phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng thành viên, từng công việc, từ dọn dẹp vệ sinh địa điểm diễn ra phần lễ, phần hội, vệ sinh kiệu rước, chuẩn bị trang phục, tập luyện đội văn nghệ, đội chiêng và tìm chọn lực lượng tham gia rước kiệu.

Chia làm 2 phần lễ, hội, nội dung diễn trình lễ hội diễn ra với các hoạt động: phần lễ có hoạt động thờ cúng Thành Hoàng với các nghi trình, nghi thức ở mỗi vùng có sự khác nhau. Trước kia, ở cả 4 Mường lớn và một số huyện đều có nghi thức rước kiệu hoặc cúng tại mó nước và xin rước nước, cúng tại ruộng xin rước mạ hoặc cúng tại ruộng xin làm lễ cày, bừa đầu tiên… Ngày nay, do nhiều nguyên nhân nên phần rước kiệu chỉ còn ở lễ hội Mường Bi và Mường Thàng. Cúng tại ruộng để xin làm lễ cày, bừa đầu tiên chỉ còn diễn ra tại Mường Bi và Mường Vang. Phần hội là các hoạt động vui chơi, thi trò chơi dân gian, biểu diễn các hình thức nghệ thuật dân gian. Phần này được tổ chức ngay sau khi kết thúc phần lễ. Ngày nay được tổ chức với các trò chơi dân gian như hội đánh chiêng, hội ném còn, thi bắn nỏ, giã gạo, đánh cù, đánh mảng, kéo co, thi hát đối, hát sắc bùa, thi các mâm cơm, trình diễn trang phục, người đẹp xứ Mường và phần thi đấu các môn thể thao… 

Có lịch sử lâu đời, lễ hội Khai hạ của người Mường Hoà Bình là nơi kết tinh, hội tụ nhiều di sản văn hoá, lịch sử. Trải qua nhiều thế hệ khác nhau, tuy có những lúc thăm trầm nhưng đến nay, lễ hội này đã được cộng đồng dân tộc Mường khôi phục ở nhiều địa phương trên địa bàn tỉnh. Lễ hội phản ánh nhiều khía cạnh lịch sử ở các vùng Mường lớn xưa ở Hoà Bình. Qua lễ hội và những di tích gắn với lễ hội có thể tìm hiểu được một phần quan trọng của lịch sử địa phương trong tập quán, phong tục của người Mường với những nghi trình, nghi thức, chứa đựng trong đó nhiều di sản văn hoá có giá trị. Đặc biệt, lễ hội trở thành hoạt động văn hoá, tín ngưỡng không thể thiếu của người Mường Hoà Bình trong mỗi dịp xuân về. Đến với lễ hội để hoà mình vào không khí linh thiêng của phần lễ và sự náo nhiệt của phần hội, người dân Mường như được gửi gắm vào đó những ước vọng lớn lao về cuộc sống bình yên, ấm no nơi bản Mường, là dịp để trai gái bản Mường làm quen và tìm hiểu tâm tình qua những câu hát đối giao duyên, bộ mẹng.