Không chỉ vào dịp đầu năm hay ngày lễ, Tết, mà hàng ngày, Nhà máy thủy điện Hòa Bình luôn là điểm đến tham quan, chiêm ngưỡng, tìm hiểu của du khách trong và ngoài tỉnh. Ước tính mỗi năm có trên 60.000 lượt du khách đến tham quan. Đến đây, ngoài việc được thăm các tổ máy, lên đỉnh đập ngắm lòng hồ, du khách còn được lên thắp hương, vãn cảnh trên Tượng đài Bác Hồ, khu Đài tưởng niệm, bảo tàng, nơi đặt bức thư của những người lao động trên công trình thế kỷ "Gửi thế hệ mai sau”… Du khách không khỏi xúc động bởi những câu chuyện, hình ảnh của những người làm thủy điện Hòa Bình - công trình thủy điện tầm cỡ của Việt Nam trong thế kỷ XX…

Du khách tham quan, tìm hiểu gian hầm đặt các tổ máy của Nhà máy thủy điện Hòa Bình. Ảnh: Bùi Minh

Thủy điện Hòa Bình - công trình thế kỷ do Liên Xô (cũ) giúp đỡ xây dựng từ năm 1979. Nhưng trước đó, từ năm 1971, các chuyên gia địa chất Liên Xô và Việt Nam đã liên tục khoan thăm dò để chọn vị trí xây dựng đập thủy điện dọc tuyến sông Đà hung dữ… Trên công trình thủy điện Hòa Bình, biểu tượng của tình hữu nghị Việt - Xô (thời điểm đó có quy mô lớn nhất Đông Nam Á), cao điểm có đến 4 vạn công nhân và 2,5 nghìn lượt chuyên gia Liên Xô (cũ) làm việc. Những năm tháng đó thật nhiều khó khăn, thách thức cùng những vất vả, nguy hiểm bởi cuộc "trị thủy”, "trị sơn”, nhưng nhiệt huyết của những người làm thủy điện đã thôi thúc bàn tay, khối óc của các kỹ sư, công nhân, biến dòng sông thành nguồn điện sáng. Khí thế sục sôi "3 ca, 4 kíp” trắng đêm "Vì dòng điện ngày mai của Tổ quốc”. Những khẩu hiệu lao động hồi đó giờ trở thành huyền thoại như "Cao độ 81 hay là chết”, thể hiện tinh thần khẩn trương, hăng say vượt khó của toàn công trường. 

Ký ức của người dân thành phố Hòa Bình nói riêng và tỉnh Hòa Bình nói chung làm sao quên những thời khắc lịch sử: sáng 6/11/1979, sau tiếng mìn nổ rung đồi Ông Tượng, Thủ tướng Phạm Văn Đồng ném viên đá xuống lòng sông Đà, là hiệu lệnh khởi công xây dựng thủy điện Hòa Bình. Rồi đợt ngăn sông Đà đợt 1 (1986), ngăn sông Đà đợt 2 (1988) sôi động, hối hả… Mồ hôi, nước mắt và cả máu đã đổ trên công trường. Trong quá trình xây dựng, các đơn vị thi công đã đào hơn 20 nghìn m3, đắp gần 27 nghìn m3 đất đá, lắp đặt gần 47.000 tấn thiết bị và kết cấu kim loại. 

Vì dòng diện của Tổ quốc, có 168 cán bộ, công nhân và chuyên gia của Liên Xô đã ngã xuống. Họ trở thành biểu tượng đẹp của sự hy sinh, cống hiến và tình hữu nghị Việt - Xô vĩ đại.

Những nỗ lực tột cùng đó đã được đền đáp. Ngày 30/12/1988, tổ máy đầu tiên của Nhà máy thủy điện Hòa Bình chính thức hoạt động, hòa vào lưới điện quốc gia, báo hiệu một thời khắc lịch sử của đất nước và ngành Điện lực Việt Nam. Đến ngày 4/4/1994, tổ máy thứ 8 cũng là tổ máy cuối cùng của nhà máy chính thức hoàn thành, đạt tổng công suất lắp đặt 1.920MW. Ngày 20/12/1994, Nhà máy thủy điện       Hòa Bình được khánh thành đã trở thành ngày hội chung của cả đất nước; đánh dấu kết quả 15 năm lao động miệt mài, quên mình vì dòng điện Tổ quốc của hàng vạn cán bộ, công nhân viên và chuyên gia trên công trình vĩ đại của thế kỷ XX.

Qua hàng chục năm đi vào vận hành, có thể khẳng định công trình thủy điện Hòa Bình đã đáp ứng tốt là công trình đa chức năng: điều tiết lũ và tưới tiêu nước cho đồng bằng Bắc Bộ, phát điện, phục vụ giao thông đường thủy, làm động lực trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội vùng Tây Bắc. Từ khi nhà máy đi vào vận hành đến nay, thủy điện Hòa Bình đã chế ngự được hàng chục trận lũ lớn trên 10.000 m3/giây; điển hình là trận lũ lịch sử tháng 8/1996 có lưu lượng hơn 22.650 m3/giây; trận lũ muộn xuất hiện tháng 10/2017 (khi hồ chứa đã đầy) lưu lượng gần 16.000 m3/giây với những diễn biến rất phức tạp, khó lường. Qua những thời khắc cam go đó, chúng ta vẫn giữ vững an toàn công trình và vùng hạ du đồng bằng Bắc Bộ. 

Kể từ khi xây dựng xong, với 8 tổ máy có tổng công suất lắp đặt 1.920MW, Nhà máy thủy điện Hòa Bình đã góp phần cơ bản giải quyết được tình trạng thiếu điện ở nước ta trong một thời gian dài.

Từ thời điểm 20h20 ngày 30/12/1988 (khi tổ máy số 1 hòa vào lưới điện quốc gia) đến ngày 9/11/2024, Công ty thủy điện Hòa Bình đã sản xuất 280 tỷ kWh, đánh dấu chặng đường 36 năm quản lý vận hành và khai thác hiệu quả công trình thủy điện chiến lược đa mục tiêu của đất nước.

Để tận dụng nguồn tài nguyên nước quý giá, tạo nguồn năng lượng mới đóng góp cho sự phát triển của đất nước, đầu năm 2021, Dự án Nhà máy thủy điện Hòa Bình mở rộng chính thức được khởi công, xây dựng thêm 2 tổ máy công suất 480MW, khi hoàn thành sẽ nâng công suất Nhà máy thủy điện Hòa Bình lên 2.400MW. Đây là tín hiệu mừng, nâng công năng, tầm vóc của thủy điện Hòa Bình trong sự nghiệp hiện đại hóa, công nghiệp hóa của đất nước hôm nay.

Góp phần làm nên kỳ tích xây dựng công trình thủy điện   Hòa Bình có sự đóng góp đặc biệt to lớn của Đảng bộ và nhân dân các dân tộc tỉnh Hòa Bình. Đồng bào các dân tộc tỉnh ta ở các huyện Đà Bắc, Cao Phong, Mai Châu, Tân Lạc, thành phố Hòa Bình đã bỏ lại làng bản, nhà cửa, mồ mả cha ông, ruộng đồng, công trình… chuyển đến nơi ở mới để phục vụ cho việc vận hành của nhà máy. Hơn 4.000 hộ dân đã tham gia cuộc chuyển dân lịch sử vào những năm tháng hình thành nhà máy thủy điện và hình thành vùng hồ Hòa Bình. Đó là những hy sinh thầm lặng, vô giá, không được phép lãng quên…

V.T (TH)