Theo sử liệu, thực dân Pháp hoàn thành đánh chiếm tỉnh Hòa Bình vào ngày 12/4/1883 (khi đó tỉnh Hòa Bình còn gọi là tỉnh Hưng Hóa - NV). Tuy vậy, tiến hành cuộc chiến tranh chiếm đóng tại Hòa Bình, thực dân Pháp liên tục phải đương đầu với phong trào kháng chiến giữ làng, giữ nước của nhân dân ở khắp nơi. Trong đó, điển hình là trận đánh san phẳng đồn Chợ Bờ (khi đó là trung tâm tỉnh lỵ) của nghĩa quân Đốc Ngữ vào đêm 29, rạng sáng ngày 30/1/1891, tiêu diệt tên Quyền phó công sứ tỉnh Phương Lâm là Rugiơri (Rougery) thu 122 khẩu súng và 40.000 viên đạn. Có thể nói, đây là trận đầu đánh Pháp thắng lợi của nhân dân trên mảnh đất Hòa Bình.

Tuy vậy, sau khi bị Nhật hất cẳng tại Đông Dương cuối năm 1944, đầu năm 1945, quân Pháp đã phải nhường lại vùng đất Hòa Bình cho người Nhật. Phải đến ngày 15/4/1947, quân Pháp mới tổ chức lực lượng tiến công tái đánh chiếm Hòa Bình. Tuy vậy, ngày 15/4/1947 cũng là ngày đầu tiên quân Pháp phải nếm trải thất bại trong một trận đánh với LLVT vẫn còn non trẻ của tỉnh ngay khi chúng đặt chân lên mảnh đất Hòa Bình. Đây cũng chính là trận đánh lớn, giành thắng lợi đầu tiên của bộ đội địa phương và dân quân, du kích của tỉnh trước đội quân viễn chinh Pháp được trang bị đầy đủ vũ khí, phương tiện cơ giới hiện đại và được tổ chức chặt chẽ.

Theo đó, tháng 3/1947, thực dân Pháp đã tổ chức một số cuộc hành quân đánh chiếm đường 6, đường 21 thuộc tỉnh Hà Đông khi đó. Qua đó uy hiếp một số địa bàn thuộc huyện Lương Sơn ở vùng giáp ranh. Cho đến ngày 15/4/ 1947, thực dân Pháp đã đưa một trung đoàn bộ binh cơ giới từ Hà Nội theo đường 6 tiến đánh Hòa Bình. Cuộc tiến công nhằm mục đích tiêu diệt cơ quan chỉ đạo kháng chiến của ta. Đồng thời, đón tàn quân của Pháp sau thất bại ở Lào về tiếp quản. Do nắm được ý đồ của địch, ta có sự chuẩn bị trước nên khi địch tấn công lên một số xã thuộc địa bàn huyện Lương Sơn, hầu hết nhân dân đã tản cư, chỉ còn lại lực lượng du kích bám làng chiến đấu. Trong đó, lực lượng du kích xã Yên Trạch (nay là Nhuận Trạch) và Cao Sơn (nay là Hòa Sơn) cùng LLVT tập trung của huyện Lương Sơn phối hợp chặt chẽ với các đơn vị bộ đội địa phương tổ chức trận địa mai phục, chặn đánh địch quyết liệt trên đường 6.

Tiếng mìn, tiếng súng nổ vang trời, dồn dập cùng với các loại vũ khí thô sơ như cung, nỏ, bẫy đá, bẫy chông... của quân và dân ta tại trận địa phục kích đã làm cho quân Pháp bất ngờ và hỗn loạn. Đây là điều chưa từng thấy của một đội quân viễn chinh thiện chiến của chế độ thực dân. Vấp phải trận phục kích ngay trong ngày đầu tiên tiến đánh tái chiếm Hòa Bình, quân Pháp đã phải chịu những tổn thất nặng nề. Đã có 30 tên giặc bị tiêu diệt, 3 xe tải quân sự bị phá hủy.

Chiến công này góp phần cổ vũ, động viên quân và dân các dân tộc trong tỉnh quyết tâm chiến đấu, đánh địch bảo vệ quê hương.

                                                                Mạnh Hùng