Tại hội nghị triển khai Đề án Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền "Văn hóa Hòa Bình" giai đoạn 2023 - 2030 trên địa bàn tỉnh Hòa Bình đã có các ý kiến của chuyên gia, nhà nghiên cứu văn hóa. Trong đó, tập trung vào các nội dung: Giới thiệu tổng quan về giá trị của di sản "Văn hóa Hòa Bình”, văn hóa dân tộc Mường Hòa Bình; công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa Mường và nền "Văn hóa Hòa Bình”… Báo Hòa Bình trích đăng các ý kiến tại hội nghị.

Nền văn hóa Hòa Bình có giá trị khảo cổ học, tiền sử học, nhân loại học… trong và ngoài nước, ý nghĩa di sản nhân loại. Thực tế nhiều nước trên thế giới, tài sản văn hóa có khả năng trở thành một ngành kinh tế mang lại thu nhập cho người dân và ngân sách quốc gia, giá trị "quặng văn hóa” và giá trị du lịch, ngành nghề phục vụ du lịch.

Đối với nền "Văn hóa Hòa Bình”, giá trị đã tích tụ từ phát hiện và nghiên cứu của nhà khảo cổ học người Pháp M.Colani. Bên cạnh đó cũng có nhiều phát hiện nghiên cứu của khảo cổ học Việt Nam và quốc tế với khả năng có những di tích quốc gia đặc biệt và thêm nhiều di tích cấp tỉnh nữa. Thời gian qua, nền "Văn hóa Hòa Bình” đã được sự quan tâm, chỉ đạo sát sao của các cấp ủy Đảng, Chính quyền. Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á với Trạm nghiên cứu Colani tại xã Vĩnh Tiến (Kim Bôi) là điểm tựa tốt cho Đề án. Tuy nhiên, hiện trạng chưa tương xứng với giá trị của nền "Văn hóa Hòa Bình”. Thời gian tới cần chú trọng động viên đào tạo chuyên gia địa phương. Thêm một bước trong phát hiện, nghiên cứu để đảm bảo ra đời một bảo tàng chuyên đề xứng tầm về văn hóa Hòa Bình với đội ngũ cán bộ chuyên gia tương ứng. Xếp hạng cấp tỉnh toàn bộ các di tích đã phát hiện, đề nghị xếp hạng từ 2 - 3 di tích cấp quốc gia, 2 di tích quốc gia đặc biệt. Từ đó có đủ điều kiện lập hồ sơ trình UNESCO xác nhận di sản văn hóa khảo cổ học nhân loại. Để làm được điều đó cần có lộ trình từ nay đến năm 2030. Trong đó, giai đoạn 2023 - 2025 tập trung nâng cao nghiệp vụ cho đội ngũ cán bộ. Năm 2026 - 2027 có sự kiện tròn 100 năm M.Colani phát hiện và khai quật văn hóa Hòa Bình. Tổ chức đại điều tra phát hiện, khai quật khảo cổ học, trưng bày di động, tuyên truyền về văn hóa Hòa Bình tại những nơi phát hiện, tái phát hiện. Tạo ra nhận thức mở rộng tại các địa phương, nhắm trọng tâm vào các trường học, lực lượng thanh niên, phụ nữ, cựu chiến binh… Giai đoạn 2028 - 2030 hình thành đội ngũ chuyên gia địa phương, tạo mạng xã hội trong và ngoài nước (Hội bạn Văn hóa Hòa Bình), xuất bản các công trình chuyên khảo, phổ cập và tiến đến hoàn thiện trưng bày chuyên đề về văn hóa Hòa Bình, xây dựng hồ sơ đệ trình UNESCO về di sản văn hóa, khảo cổ nhân loại. 

Theo UNESCO, văn hóa là tổng thể sống động các hoạt động và sáng tạo trong quá khứ và hiện tại. Qua các thế kỷ, hoạt động sáng tạo ấy đã hình thành nên một hệ thống các giá trị, các truyền thống và thị hiếu - những yếu tố xác định đặc tính riêng của mỗi dân tộc.

Nói về nền văn hóa của người Mường ở Hòa Bình, cảnh quan chính nơi người Mường sinh tồn ở Hòa Bình là hệ sinh thái núi đá vôi. Các vòng cung núi đá vôi vùng Tây Bắc đã tạo nên các thung lũng núi bị cắt xén. Trong bối cảnh giao thông đường bộ chưa phát triển như trước đây, sự liên kết giữa các thung lũng rất khó khăn. Bởi thế mà mỗi khu cư trú trong một thung lũng lớn thường lập nên một mường độc lập (nhất Bi, nhì Vang, tam Thàng, tứ Động). Các thung lũng núi đá vôi tạo nên cảnh quan văn hóa đặc thù của người Mường. Trong cảnh quan vừa đề cập, ở đó thứ nhất là có rất nhiều hang động mà từ thời tiền sử con người đã sống ở đó như hang xóm Trại, mái đá làng Vành… Cảnh quan thung lũng núi đá vôi đã quy định hoạt động nông nghiệp để mưu sinh của người Mường (trồng trọt lúa nước, lúa nương, kết hợp với chăn nuôi và khai thác các sản phẩm trong rừng). 

Về Văn hóa mưu sinh, phân bố trong hệ sinh thái như vừa mô tả, trong truyền thống, người Mường làm nông nghiệp là hoạt động chính để mưu sinh. Đối với các công trình kiến trúc dân gian trong truyền thống là nhà sàn. Tập quán ẩm thực có tính vùng miền phản ánh sự thích ứng của mỗi cộng đồng người với từng hệ sinh thái địa phương cụ thể. Cách thức và sở thích ẩm thực cũng góp phần tạo nên bản sắc văn hóa của dân tộc Mường…

Nhìn chung, người Mường có một nền văn hóa độc đáo và hết sức phong phú. Các sản phẩm, các di sản văn hóa của người Mường mang những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học rất rõ nét. Trách nhiệm của chúng ta hiện nay là phải nhận diện đầy đủ về nguồn lực văn hóa này, có chính sách và các dự án cụ thể để bảo vệ, bảo tồn. Bảo tồn để phục vụ nhu cầu sinh hoạt văn hóa của người dân và tìm cách khai thác hợp lý nguồn lợi văn hóa giàu có này để phát triển kinh tế - xã hội thông qua phát triển du lịch…