Năm 1989, hết chiến tranh lạnh. Từ sự kiện thế giới quan trọng này, nhiều tư tưởng mới xuất hiện trong mọi lĩnh vực: chính trị, lịch sử, xã hội, văn hoá, khoa học, luân lý, kinh tế… gây nhiều tranh luận trên phạm vi thế giới.
Tạp chí Khoa học xã hội (Pháp), số 211/ 2010 đã nêu lên 20 đầu sách xuất bản trong hai thập kỷ qua là chất men… khuấy động tư tưởng. Trong số đó, có lẽ hai tác phẩm gây “sốc” mạnh nhất là Sự chấm dứt của lịch sử và Cú “sốc” giữa các nền văn minh. Tác giả là Giáo sư Mỹ Fukuyama. Theo giả thuyết của ông, lịch sử nhân loại chấm dứt, không phải sẽ không còn sự kiện lịch sử nữa, mà sự biến diễn của các quốc gia sẽ theo hướng hòa bình và cùng một mô hình kinh tế thị trường tự do chủ nghĩa, chính trị dân chủ phương Tây (thừa hưởng triết học Ánh sáng châu Âu thế kỷ 18). Fukuyama đề ra giả thuyết này trước khi bức tường Béc-lin sụp đổ, nên suy luận của ông có giá trị tiên tri. Và sau đó nhiều nước trên thế giới biến diễn theo mô hình trên. Có những ý kiến phản bác Fukuyama. Từ sau sự kiện đánh bom khủng bố 11/9/2001 ở New York, lại nổi lên chủ nghĩa quốc gia dựa vào uy lực, tìm kiếm sự cân bằng giữa Mỹ, Trung Quốc, châu Âu, Nga, Ấn Độ, Brasil, Iran… Mặt khác, mô hình Fukuyama không phải cứ tự nhiên hình thành, còn phải kể đến yếu tố chính trị nữa, nên không biết bao giờ khuynh hướng ấy mới thực hiện!
 |
Ngược với khuynh hướng hòa bình lạc quan của Fukuyama, GS. Mỹ Huntington có một cái nhìn bi quan trong cuốn Cú “sốc” giữa các nền văn minh (1996). Ông cho là kết thúc chiến tranh lạnh, nhân loại sẽ vẫn tiếp tục chiến tranh với tính chất khác các cuộc chiến tranh trước đây. Sẽ vẫn có những xung đột về bản sắc và văn hoá giữa các nền văn minh. Bốn năm sau khi cuốn sách ra đời, sự kiện đánh bom 11/9/2001 ở Mỹ dường như chứng minh cho giả thuyết của Huntington. Xung đột giữa các nền văn minh phương Tây, Khổng học, Nhật, đạo Hồi, Ấn Độ giáo, châu Mỹ Latinh, châu Phi… chứ không còn chiến tranh giữa các quốc gia. Giả thuyết của Huntington có những điểm yếu. Nó gạt bỏ hiện tượng toàn cầu hoá hòa bình về mặt xã hội, kinh tế, chính trị. Ngay trong một nền văn minh cũng có nhiều bản sắc chứ không phải chỉ có một bản sắc chung. Hiện có nhiều tổ chức quốc tế lo chung cho toàn cầu, như G 20, Tòa án quốc tế, tổ chức môi trường…Ngay cả những truyền thống tôn giáo cũng mất cơ sở thuần nhất và khu vực địa lý: ở Hàn Quốc, là nước chịu ảnh hưởng Khổng học, tỷ lệ số mục sư Tin lành đứng thứ nhì thế giới, chỉ sau Hoa Kỳ, vậy mà không có xung đột Ki-tô - Khổng.
Trong cuốn Cái sai của Descartes (1994), A.Damasio đánh vào tín điều số 1 của phương Tây là chủ nghĩa duy lý mà triết gia Pháp Descartes đại diện (thế kỷ 17). Chủ nghĩa này đối lập lý trí với những cảm xúc vui, buồn, sợ, tức giận… là những tấm màn ngăn cản kiến thức. Damasio lại chứng minh chính những cảm xúc này là trợ thủ cho lý trí. Trước đây, người ta cho là loài vật không có tình cảm luân lý và chủ yếu chỉ biết đấu tranh để tồn tại. Cuốn Con khỉ tử tế (1996) của F.de Vaal chứng minh là loài vật có tình cảm, đặc biệt tình cảm đoàn kết cũng như tình cảm đấu tranh.
Thường thì ta nghiên cứu triết học cổ đại dưới khía cạnh là tri thức tổng hợp. P.Hadot trong cuốn Triết học với tính chất là nghệ thuật sống (2001) đề ra một cách đọc triết để tìm ra nghệ thuật sống hơn là để hiểu biết. Trong Tinh thần mới của chủ nghĩa tư bản (1999), Boltanski và Chiapelle cho là những ý tưởng gây cuộc nổi dậy năm 1968 ở Âu Mỹ (như: ý tưởng tự quản, chủ nghĩa cá nhân, tự do) lại trở thành những yếu tố đắc lực cho việc quản lý và chủ nghĩa tư bản.
Cuốn Sau chủ nghĩa thực dân của nhà nghiên cứu gốc Ấn Appadurai cho là toàn cầu hóa không phải chỉ hòa đồng thế giới mà còn cắt từng mảnh nền văn hoá của các quốc gia, do internet và các làn sóng di cư từ các nước thuộc địa cũ sang các nước phát triển. Không có đối đầu văn hoá. Thí dụ ở Đức, người lao động Thổ vẫn xem phim Thổ. Ở Mỹ, người Hàn Quốc vẫn theo dõi Olympic ở Hán Thành. Lại còn hiện tượng tiếp biến văn hóa: Người Ấn Độ (thuộc địa cũ của Anh) rất ham chơi cricket (thể thao Anh) theo lối chơi riêng của họ. Goldhagen chứng minh là nhân dân Đức vốn từ trong xương tuỷ đã ghét người Do Thái (trong cuốn Những đao phủ tự nguyện của Hitler (1996). Ch.Taylor nghiên cứu nguồn gốc sự hình thành cái Tôi hiện đại và kết luận là chủ nghĩa cá nhân hiện đại có mặt tích cực về đạo đức khi đúng mức (Những nguồn gốc cái Tôi, 1989).
Trong khoảng hai chục cuốn, mỗi cuốn đề xuất một quan niệm mới để đặt lại vấn đề hoặc phản biện những tín điều ta vẫn ngỡ như bất biến: Thí dụ: Chúng ta chưa hề hiện đại của Br.LaTour (1991) vì con người vẫn nhập nhằng giữa khoa học (khách quan) và xã hội (chủ quan); Phân biệt bản sắc giới tính không do thiên nhiên mà do xã hội tạo ra của J.Butler (1990); Sự bất bình đẳng không thể đo bằng lợi tức cá nhân, mà phải đánh giá bằng nhiều yếu tố của chất lượng sống! của A.Sen (1992); Tính bẩm sinh của ngôn ngữ của S.Pinker (1994) nêu giả thuyết: Không phải bố mẹ dạy con nói, con tự học nói...
Theo Báo SKĐS
Phát triển bởi ICT GROUP.
