Bản của người La Hủ (huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu) giai đoạn trước
năm 2010 nằm tách biệt hoàn toàn với thế giới bên ngoài.
Bài 1: Quá khứ với đói nghèo, lạc hậu bủa vây
Trước khi hàng loạt các chính sách của Nhà nước đến đồng bào, người
Mảng, La Hủ, Cống, Cờ Lao cơ bản sống trong tận cùng của đói nghèo, lạc hậu; nặng
về hủ tục và nhiều tệ nạn.
Lắt lay những mùa no, đói
Trong bốn tộc đặc biệt của vùng Tây Bắc, có đến ba tộc người là Cống,
Mảng, La Hủ sinh sống ở Lai Châu. Trong đó có người Mảng và người La Hủ sống tập
trung chủ yếu ở Lai Châu. Đây cũng là hai dân tộc nghèo nhất, khó khăn nhất cả
nước và thường được gọi với cái tên "Xá Lá Vàng”. Trước đây, người Mảng và người
La Hủ đều có lối sống du canh, lang thang du mục giữa đại ngàn, tách biệt với
thế giới bên ngoài. Cuộc sống chủ yếu phụ thuộc vào tự nhiên, bằng cách săn bắn,
hái, lượm. Họ đã từng có một quá khứ dài với hai mùa no và đói; trong đó, mùa
đói thường rất dài, còn mùa no thì lại ngắn.
Tôi còn nhớ như in bữa cơm của gia đình ông Vàng A Xè, người La Hủ
ở bản Hà Xi, xã Pa Ủ, huyện Mường Tè (tỉnh Lai Châu) khi đoàn chúng tôi ghé
thăm vào giữa năm 2008. Khi đó, bà con đang được bộ đội biên phòng vận động di
chuyển từ rừng về dựng nhà dựng bản, sinh sống tập trung. Bữa cơm đó chỉ có vài
miếng sắn băm nấu lẫn rau rừng và mấy miếng thịt chuột mà chủ nhà bẫy được trên
nương. Tuy chỉ vậy nhưng với gia đình ông Xè, đó cũng là bữa ăn khá so với những
ngày phải nhịn đói. Theo lời ông Xè, cuộc sống của gia đình ông và những gia
đình La Hủ khác cũng vậy, một năm có đến ba phần tư thời gian là đói. Năm nào
mưa thuận gió hòa thì mùa no cũng kéo dài được đôi, ba tháng; còn không chỉ có
vào rừng đặt bẫy săn thú, kiếm củ nâu, củ mài ăn qua ngày.
Pờ Mò Xá, một người La Hủ khác ở bản Sín Chải, xã Pa Vệ Sủ (huyện
Mường Tè, tỉnh Lai Châu) cũng từng có một quá khứ lắt lay cùng cái đói. Theo lời
anh Xá, gia đình anh có năm anh em, thì mất hai người vì nhà nghèo đói quá,
không nuôi được. Tuổi thơ của Xá chưa bao giờ biết đến một mái nhà, bởi anh cứ
lẽo đẽo ngày này qua ngày khác theo cha mẹ đi khắp cùng rừng cuối núi ở vùng Pa
Vệ Sủ để kiếm củ nâu, củ mài thay cơm. Thế nên, cái bụng Xá cũng chưa bao giờ
có nổi một bữa no, cái thân cũng chưa một ngày biết mặc ấm. 16 tuổi, anh Xá mới
biết mặc quần, 16 tuổi mới biết thế nào là hạt muối. 18 tuổi lấy vợ, sau khi sống
với nhau cả chục năm, có với nhau đến bốn mặt con, đến khi chuyển từ rừng về sống
tập trung ở bản Sín Chải B, anh Xá mới có điều kiện tổ chức được bốn mâm cơm gọi
là cỗ cưới, mời anh em, họ hàng nhận con, nhận cháu.
Ông Lý Lòng Cà, Chủ tịch UBND xã Thu Lũm, huyện Mường Tè (tỉnh Lai
Châu) cho biết, nói về tình cảnh nghèo đói của người La Hủ trước đây thì chẳng
biết diễn tả thế nào. Bởi họ không có nhà, không có vật dụng đáng giá, họ cũng
không ở bản, mà sống theo kiểu săn, bắt, hái, lượm của người tiền sử. Trong các
tiêu chí đánh giá về hộ nghèo trước đây, thậm chí họ chẳng có cái gì trong bộ
tiêu chí để mà đánh giá.
Tương tự như người La Hủ, đồng bào dân tộc Mảng cũng có một quá khứ
nghèo đói đến tận cùng. Ông Lò A Hương, 87 tuổi, ở bản Nậm Sảo I, xã Trung Chải
(huyện Nậm Nhùn, tỉnh Lai Châu) cho biết, trước kia người Mảng chẳng có nhà,
toàn sống trong các hang đá và phụ thuộc hoàn toàn vào thiên nhiên, cơm chẳng
có ăn, quần áo cũng không có mặc. Một năm cũng chỉ biết đến hai mùa no và đói,
mà mùa đói thì triền miên hơn.
Với Thiếu tá Trần Văn Nam, cán bộ biên phòng đã gắn bó với đồng
bào dân tộc Mảng xã Trung Chải từ năm 1991 đến nay, ký ức về đồng bào Mảng vẫn
gắn liền với câu chuyện của đói, nghèo. Khi anh Nam mới đặt chân đến vùng đồng
bào người Mảng (lúc bấy giờ là xã Nậm Ban), anh thấy bà con sống cảnh ăn hang ở
lỗ, canh tác thì lạc hậu, chủ yếu là săn bắn và hái lượm. Cả bản có vài hộ sinh
sống trong những túp lều lụp xụp dựng bằng tranh tre, nứa và lợp lá cây rừng.
100% các hộ dân đều bị đói, người dân thì không biết chữ, tỷ lệ tử vong còn cao
hơn cả tỷ lệ sinh.
Khá hơn người Mảng và La Hủ, song dân tộc Cống và dân tộc Cờ Lao
cũng là hai dân tộc chậm tiến ở vùng Tây Bắc. Trước đây, cộng đồng dân tộc Cống
và Cờ Lao cũng sống tách biệt hoàn toàn với bên ngoài, cuộc sống chủ yếu tự
cung, tự cấp với tập quán sản xuất truyền thống là chọc lỗ tra hạt, nên năng suất
cây trồng không cao, đời sống bấp bênh, đói nghèo bủa vây. Đặc biệt, nguy cơ tụt
hậu về kinh tế, suy thoái giống nòi, mai một về văn hóa, phong tục tập quán và
ngôn ngữ đến mức đáng báo động.
Kể về về những năm tháng sống "lẩn quất” trong rừng, ông Quàng Văn
Nó (bản Púng Bon, xã Pa Thơm, huyện Điện Biên) nhớ như in, gần 20 năm trước,
người Cống ở bản Púng Bon chỉ "thạo” nhất việc vào rừng đào củ mài, củ sắn. Cả
bản đói nghèo lắm. Sông Nậm Núa chảy ngang qua bản có nhiều cá, nhiều tôm, vậy
mà dân bản không biết đan lưới để đánh bắt. Cả bản không người nào biết chữ, tiếng
phổ thông thì chỉ vài người đàn ông bập bõm, vậy nên có việc gì thì mấy người
đàn ông lại thay nhau làm phiên dịch cho người dân cả bản. Mỗi mùa săn bắn đến,
cả bản vắng tanh vì nhà nào cũng vào rừng tìm thú; có những chuyến đi dài tới
hàng tháng trời. Trẻ em thất học. Cuộc sống của người Cống ngày đó cơ cực lắm.
Theo số liệu thống kê, trước giai đoạn 2010, tỷ lệ đói nghèo trong
đồng bào người Cống ở Điện Biên và người Cơ Lao ở Hà Giang cao quá 80%, gấp ba
lần so với mặt bằng chung của các dân tộc khác. Thu nhập bình quân đầu người
không vượt quá 1,5 triệu đồng/năm. Tuy mùa đói của hai dân tộc này ngắn hơn dân
tộc Mảng và La Hủ, song Nhà nước vẫn phải cứu đói giáp hạt thường xuyên.
Ám ảnh hủ tục và tệ nạn
Do điều kiện sống của người Mảng, La Hủ, Cống, Cờ Lao thấp hơn so
với mặt bằng chung, tập quán canh tác lạc hậu, nhận thức hạn chế, cho nên nhiều
hủ tục, tệ nạn phát sinh. Nghiện hút, nghiện rượu, hôn nhân cận huyết… làm bốn
tộc người trên giảm sút về thể lực và trí tuệ, tụt hậu so với nhiều dân tộc
khác trên cùng địa bàn cư trú.
Bản Nậm Củm, xã Bum Nưa, một bản của người Mảng chỉ cách trung tâm
huyện Mường Tè (tỉnh Lai Châu) chưa đầy 10km, giao thông đi lại thuận tiện,
nhưng trước năm 2010, cả bản có hơn 30 hộ dân thì hầu hết nhà nào cũng có người
nghiện ma túy, tỷ lệ hộ nghèo 100%, nhà được xem là giàu nhất bản lúc bấy giờ
thì tài sản lớn nhất là cây đu đủ. Không chỉ nghiện hút, nhiều người còn nghiện
rượu nặng. Từ đó sinh ra thói lười lao động, sống ỷ lại, trông chờ vào hỗ trợ của
Nhà nước.
Các xã Bum Tở, Pa Ủ, huyện Mường Tè (tỉnh Lai Châu), từ năm 2009
trở về trước có tỷ lệ người nghiện nhiều nhất Lai Châu. Thuốc phiện giống như
"cơn lũ đen” tràn vào các bản làng của người La Hủ. Khi đó, ở xã này không chỉ
có người dân, thậm chí cả cán bộ xã, đàn bà, trẻ nhỏ cũng nghiện thuốc phiện. Tệ
nạn đó một thời đã dìm số phận của người La Hủ xuống đáy của xã hội.
Ở huyện Nậm Nhùn (Lai Châu) có bản Nậm Vời, xã Nậm Pỳ với 21 hộ
dân tộc Mảng và 90 nhân khẩu, nhưng chỉ có ba người đàn ông hơn 40 tuổi, người
đàn ông cao tuổi nhất năm nay mới bước sang tuổi 51. Đây từng được biết đến với
cái tên là "Bản không chồng”. Hơn 2/3 số hộ trong bản đều là hộ đơn thân, vì hầu
hết đàn ông đều chết trẻ, do nghiện rượu, mê tín, suy thoái giống nòi bởi tảo
hôn, hôn nhân cận huyết... Trưởng bản Nậm Vời Lò Văn Điện cho biết, do quá lạc
hậu, mê tín, phần lớn người dân khi bị bệnh đều không đến trạm y tế khám chữa
mà nhờ thầy mo đến nhà cúng. Cúng không khỏi, khi bệnh nặng mới đưa người bệnh
đến bệnh viện, mà bản ở xa, việc đi lại khó khăn, nhiều người chết trên đường vận
chuyển đến bệnh viện.
Cùng với nghiện ngập, chè chén, tình trạng tảo hôn, hôn nhân cận
huyết… cũng là một vấn nạn của người Mảng, La Hủ, Cờ Lao. Theo thống kê của tỉnh
Hà Giang, trước năm 2012, tỷ lệ hôn nhân cận huyết thống trong đồng bào Cơ Lao
chiếm gần 60% trong các cặp vợ chồng kết hôn. Trên thực tế, số liệu này có thể
còn lớn hơn nhiều lần, vì trong nhiều thập kỷ qua, tỷ lệ kết hôn giữa dân tộc Cờ
Lao với các dân tộc khác rất ít, chỉ diễn ra trong nội bộ thôn bản hoặc số ít với
các thôn bản khác. Độ tuổi kết hôn trung bình là từ 15 đến 17 tuổi, cá biệt có
trường hợp từ 13 đến 14 tuổi. Tương tự, tỷ lệ tảo hôn, hôn nhân cận huyết thống
trong đồng bào dân tộc Mảng, La Hủ cũng cao không kém.
Thực trạng đói nghèo, tệ nạn và những hủ tục lạc hậu như trên đã
khiến đồng bào các dân tộc Cống, Mảng, La Hủ, Cờ Lao đứng trước nhiều nguy cơ,
nhất là nguy cơ đồng hóa, suy thoái giống nòi, suy giảm chất lượng và dân số…
TheoNhandan
Phát triển bởi ICT GROUP.
