Đến thung lũng Mai Châu trong bóng chiều chạng vạng, Hà Thị Nhung - cô gái Thái trắng trẻo, có gương mặt xinh xắn đưa chúng tôi đến ngôi nhà sàn khang trang nằm giữa bản. Sau màn chào hỏi xã giao, chủ và khách cùng ngồi xuống mâm cơm. Bên mâm cỗ toàn những món đặc sản của đồng bào Thái: thịt gác bếp, xôi ngũ sắc, cá suối nướng, rau rừng... cùng chén rượu câu chuyện giữa chủ và khách trở nên gần gũi, thân thiện hơn. 

Các cô gái Thái xúng xính trong bộ áo cóm, váy nhung, nắm tay nhau thành vòng tròn, chuyển động dần theo vòng quay quanh đống lửa, trong lời ca tha thiết: "Anh đến Mai Châu khi mùa xuân sang... Rượu cần đêm nay mê say lòng người, cô gái Thái với nụ cười tươi bên ánh lửa hồng, hồng duyên đôi má...”. Vòng xòe chuyển động nhịp nhàng, những đôi bàn tay nắm chặt tung lên, hạ xuống, khi giãn ra xa, khi chụm lại gần đống lửa. Vòng xòe ngày càng lớn dần, bởi số người nhập cuộc ngày càng đông, bởi không mấy người có thể từ chối được lời mời tha thiết, chân thành của các thiếu nữ: "Đừng sợ say, đôi tay ngà, chén em dâng đầy, chén em dâng đầy...”. Bên ánh lửa bập bùng, những khách lạ bỗng thành quen, nhiều người chưa từng xòe cũng không ngần ngại nắm chặt tay nhau, hòa theo điệu múa. 

"Ðiệu xòe, điệu xòe có từ bao giờ, mà vẫn mê say như thuở nào…”. Ðúng như những ca từ trong ca khúc "Ðiệu xòe thương nhau” của nhạc sĩ Vương Khon, không ai biết chính xác điệu xòe có từ bao giờ. Sinh ra và lớn lên ở Mai Châu, sống và gắn bó với cái nôi của đồng bào Thái ở Hòa Bình nên Hà Thị Nhung xòe rất đẹp, cô chia: Từ khi sinh ra, mỗi người dân tộc Thái đã được nuôi dưỡng, lớn lên cùng với điệu xòe. Điệu xòe giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của đồng bào. Xòe Thái không những đẹp về nghệ thuật mà còn mang tính nhân văn tốt đẹp, thể hiện tinh thần gắn kết cộng đồng, tạo sức hút đặc biệt, khiến người vào xòe dù lớn, nhỏ, lạ, quen hay sớm, muộn thì vẫn cứ say mê như thuở ban đầu.

Nhung lý giải: "Xòe” trong tiếng dân tộc Thái nghĩa là điệu nhảy. Xòe Thái được hiểu là nghệ thuật trình diễn các điệu múa dân gian của dân tộc Thái, với sự tham gia của nhiều người, không giới hạn về số lượng. Từ lâu, nghệ thuật xòe Thái đã đi vào văn học, thơ ca để lưu giữ và mô tả về nét văn hóa giàu bản sắc và vẻ đẹp độc đáo. 

Để hiểu thêm về xòe, Nhung dẫn chúng tôi đến nhà Nghệ nhân Hà Ươm - một "bảo tàng sống” về văn hóa Thái ở Mai Châu. Ông lý giải tỏ tường: Do sống giữa thiên nhiên hùng vĩ, cùng với sự cần cù, tinh thần sáng tạo trong công cuộc chinh phục thiên nhiên nên mỗi khi hoàn thành một công việc trọng đại, người Thái lại nắm tay nhau quanh đống lửa nhảy múa ăn mừng. Điệu xòe hình thành, phát triển từ đó. Những điệu xòe đều mô phỏng bước đi của cha ông khi khai phá đất đai, phát rẫy, trồng lúa, lấy nước, tung khăn, mời rượu… Tất cả đều diễn tả sinh động và tinh tế về cuộc sống, thể hiện những ước mơ, khát vọng của người Thái Tây Bắc. Bởi vậy, mỗi dịp lễ, tết hay trong ngày vui của dòng họ, gia đình, của bản làng, nhất là khi nhà đón khách quý…, vòng xòe thường được tổ chức như một nghi lễ dân gian để đón mừng. Cũng theo nghệ nhân Hà Ươm, linh hồn của xòe Thái chứa đựng trong các điều xòe cổ, như: xòe khăn, xòe quạt, xòe sạp... trong đó xuất hiện sớm và truyền thống, phổ biến nhất là xòe vòng. 

Lâu nay tại đất Mai Châu, các nghệ nhân già luôn nghĩ cách gìn giữ các điệu xòe cổ, vốn là cái hồn dân vũ của người Thái. Với nhiệt huyết của mình, họ vẫn truyền dạy cho con cháu từng cử chỉ, động tác múa xòe. Đó cũng là lý giải của trưởng xóm Lác - Hà Công Hồng khi chúng tôi thắc mắc về khả năng tổ chức và trình độ biểu diễn khá chuyên nghiệp của các đội văn nghệ ở bản. Ông cho biết thêm: Bản Lác có hàng chục đội xoè - văn nghệ không chuyên, các diễn viên đều là người dân trong bản, các nghệ nhân truyền nghề cho nhau hoặc cán bộ phòng Văn hoá huyện hướng dẫn, đào tạo thêm. Hơn nữa, đây cũng là loại hình nghệ thuật dân gian đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia và hiện nay các nhà nghiên cứu, nghệ nhân đang hoàn thiện Hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Do vậy, việc bảo tồn, quảng bá, nối vòng xòe rộng mãi không chỉ là trách nhiệm, còn là niềm tự hào của mỗi cư dân trong đồng bào dân tộc Thái. 

Sau đêm xòe đắm say, chúng tôi rời bản Lác về với phố thị. Trên đường về, lời ca: "Anh đi xa, đi xa, luôn nhớ về Bản Lác quê ta, bản làng luôn trong ta, trong ta...” vọng bên tai, như níu chân du khách ở lại. Mọi người trong đoàn bảo nhau đến Tây Bắc mà chưa về với Mai Châu, chưa được múa xòe thì chuyến đi hẳn sẽ không trọn vẹn.