Trong thời kỳ tiền sử của Hòa Bình, nổi bật nhất và đặc trưng nhất là nền Văn hóa Hòa Bình (VHHB). Người Hòa Bình tự hào về lịch sử lâu đời của mình, là địa điểm đầu tiên được phát hiện và được mang tên của một nền văn hóa đặc trưng không chỉ cho riêng Việt Nam mà cho cả các nước Đông Nam Á và phía Nam Trung Quốc: VHHB. Từ việc khai quật các địa điểm di tích hang động tại vùng đá vôi Hòa Bình, năm 1927, nhà khảo cổ người Pháp M.Colani đã cho chúng ta biết đến một "Thời đại đá trong tỉnh Hòa Bình - Bắc Kỳ”. Đến ngày 30/1/1932, nền "VHHB” đã được Đại hội các nhà tiền sử Viễn Đông lần thứ nhất họp tại Hà Nội thừa nhận.

>> Bài 2 - Đa dạng, bản sắc, nét riêng của các dân tộc ở Hòa Bình

VHHB tồn tại trong khoảng 18.000 năm đến 7.500 năm trước công nguyên. Trong đó, tuyệt đại đa số các di tích    Hòa Bình có niên đại trong khung từ 12.000 đến 7.500 năm trước công nguyên, đại diện cho giai đoạn Hòa Bình điển hình, có rất ít di tích nằm trong giai đoạn sớm hơn.

VHHB có phạm vi phân bố rất rộng trên địa bàn các tỉnh, thành phố: Hà Nội, Hòa Bình, Thanh Hóa, Lai Châu, Sơn La, Thái Nguyên, Hà Nam, Ninh Bình, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Ninh, trong đó, tuyệt đại bộ phận di tích thuộc 2 tỉnh Hòa Bình và Thanh Hóa; từ Nam Trung Quốc đến Đông Sumatra (Inđônêxia) và hầu khắp các nước Đông Nam Á lục địa.

Do độ đậm đặc các di chỉ của tầng văn hóa này ở tỉnh Hòa Bình, các nhà khảo cổ học đã lấy tên của tỉnh đặt cho nền văn hóa ấy.

Các di tích VHHB chủ yếu là hang động hoặc mái đá, phân bố trong vùng núi đá vôi, rất ít di chỉ ngoài trời, bên thềm sông, suối. Đây là nét tiêu biểu chung của nền VHHB trong khu vực Đông Nam Á. Vùng núi đá vôi Hòa Bình, Thanh Hóa là nơi tập trung cao nhất các di tích VHHB.

Di tích động vật trong các di chỉ VHHB gồm các nhuyễn thể, xương cốt động vật có xương sống. Những di vật thường gặp trong VHHB là bếp, mộ  táng, tàn tích sau bữa ăn, công cụ lao động và các công cụ khác của người     nguyên thủy. 

Cho đến nay, chúng ta đã tìm được trên 130 địa điểm VHHB và thu thập một khối lượng lớn di vật, xương động vật, di cốt người. Trong số 30.120 di vật thống kê ở 65 địa điểm VHHB đã khai quật thì đồ đá chiếm gần 28.000 tiêu bản, đồ xương, sừng, nhuyễn thể có 250 tiêu bản, đồ gốm có 1.800 mảnh… Có thể thấy, đồ đá chiếm ưu thế nổi bật trong VHHB. Kỹ thuật chế tác đá trong thời kỳ này còn được các nhà nghiên cứu Hòa Bình gọi là kỹ thuật Hòa Bình.

Sự hiện diện của nền VHHB không chỉ là một minh chứng khẳng định       Việt Nam là một địa điểm nằm trong khu vực được xác định là chiếc nôi của loài người, mà còn cung cấp cho các nhà khảo cổ, nhà khoa học, nhà nhân chủng học… trong nước và quốc tế những cứ liệu khoa học về quá trình chuyển hóa từ người vượn tiền sử tiến lên người hiện đại, về phương thức kiếm sống và canh tác, về tổ chức xã hội. Với những di vật hiện có được khai quật tại các di chỉ khảo cổ trong thời gian qua, chúng ta đã phần nào vén bức màn thời gian tìm hiểu sự sống và những nét căn bản của sự    phát triển xã hội của tổ tiên tiền sử người Việt đã tồn tại và lưu giữ nền văn hóa nguyên thủy: VHHB. Các di vật tiêu biểu tìm thấy trên đất Hòa Bình phản ánh đời sống xã hội và các phương thức sinh sống của người tiền sử Hòa Bình.

Ngày 18/7/2024, Phó Thủ tướng Chính phủ Lê Thành Long ký Quyết   định số 694/QĐ-TTg xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt tại huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình là Di tích khảo cổ Hang xóm Trại (xã Tân Lập) và Mái đá làng Vành (xã Yên Phú) .

Những năm gần đây, một số di tích nổi tiếng trên địa bàn tỉnh nói chung và Di tích Quốc gia đặc biệt kể trên đã trở thành điểm đến đối với du khách trong và ngoài nước. Các cấp chính quyền và ngành chức năng của tỉnh tiếp tục tăng cường các biện pháp bảo vệ tuyệt đối nguyên trạng, đồng thời sẽ có những giải pháp khai thác gắn với du lịch tham quan tìm hiểu lịch sử giữ gìn cảnh quan, bảo vệ môi trường. 

VHHB, văn hóa dân tộc Mường và các dân tộc anh em trên địa bàn tỉnh, bao gồm văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể tạo nên nền văn hoá đậm đà bản sắc dân tộc, rất đặc trưng của nhân dân các dân tộc tỉnh Hoà Bình. Chính nền tảng quan trọng đó là điều kiện để Hòa Bình phát triển mạnh về du lịch văn hóa, du lịch sinh thái, góp phần vào bức tranh phát triển kinh tế - xã hội chung của tỉnh nhà.