Mông Cổ đã hấp dẫn tôi từ thuở thiếu thời. Sau hàng chục ngày rong ruổi xứ thảo nguyên của Thành Cát Tư Hãn trở về, tôi còn bị miền đất du mục ấy quyến rũ hơn nữa. Vì mênh mông thảo nguyên, vì vó ngựa du mục từng chinh phục khắp châu Á, châu Âu, lập nên một đế quốc có thuộc địa vào loại rộng lớn nhất lịch sử nhân loại. Vì kỳ hoa dị thảo ngát hương, vì sa mạc với những cồn cát bí ẩn, vì địa danh huyền thoại với những tu viện cổ linh thiêng trên "Con đường tơ lụa”… Vì nhiều thứ lắm, nhưng thật khó mà thôi mê mải với cảm giác ngủ trong lều Ger - Di sản Văn hoá thế giới, dưới bầu trời ngàn sao lấp lánh. Trải qua cảm giác ấy, người ta mới thêm hiểu thế nào là sự màu nhiệm và sự bao dung bao bọc của thiên nhiên với mỗi điệu hồn người.

Thiên nhiên ngày càng rời xa chúng ta, để nền văn minh kỹ trị với bê tông, cốt thép, đồ tiện ích xâm chiếm. Rồi những thứ đó lại làm người ta mắc "nghiện” nữa chứ. Và thế là nhóm chúng tôi tỉnh ngộ khi ở dưới khung trời trên thảo nguyên Mông Cổ. Rời Ulannbaatar (Thủ đô của bạn) tắc đường như nêm cối, những cung đường uốn lượn trên cỏ xanh mà tầm mắt không vướng một cành cây hay một ngọn núi nào làm ai nấy ngẩn ngơ. Sáng ngủ dậy, lều Ger thấp tè như cây nấm trắng, bốn bề hun hút một màu xanh của cỏ và hoa trắng, mặt cỏ thảo nguyên bằng như mặt nước đại dương…

Cách thủ đô nửa ngày lái xe. Đây, Kharkhorin điểm đến nổi tiếng trên Con đường tơ lụa, với hình ảnh nữ thần bảo hộ cầm một cây khèn dài óng ả. Gió quất ràn rạt, mưa bỏng rát da thịt với những hạt to nặng lạ kỳ. Tu viện Erdene Zuu cổ kính rộng mênh mông, bốn bề dập dờn những triền lau trắng bạc. Anh bạn râu quai nón, người bản xứ bảo, mùa đông, sáng ra tôi phải vác xẻng đi đào tuyết để tìm cái xe ô tô của mình. Mỗi năm có vài tháng đón du khách muôn phương, trong khí trời mát mẻ thế này thôi, ai nấy đều hân hoan.

 Chữ "Ger" này người ta hay viết hoa, bởi UNESCO đã công nhận "kiến trúc truyền thống" dạng lều của Mông Cổ là Di sản Văn hóa thế giới. Tôi rời Việt Nam, bạn bè chưa từng đi Mông Cổ, cũng chép miệng tiễn chân: "Cưỡi ngựa du mục, tối ngủ lều Ger, thích nhé". Trong hiểu biết của nhiều người, văn hóa Mông Cổ là du mục, cưỡi ngựa, uống trà bơ, rượu bỏ trong túi làm bằng da thú, ngủ lều giữa bát ngát đồng cỏ xanh hoặc tuyết trắng.

Cả khu vực dọc Con đường tơ lụa mà chúng tôi ghé thăm, có khoảng 20 cái lều Ger khép kín. Cầm chìa khóa vào lều số 32, khu Silk Road. Lều tròn, giờ không dùng da thú vật phủ quanh lều nữa, mà một thứ bạt nỉ gì đó khá đặc biệt. Ở vài nơi, cũng trong lộ trình, chúng tôi sống trong lều cổ truyền, da thú (là da vật nuôi đã thuộc kĩ, không còn mùi hôi thối) phủ kín, trên tường treo nhiều loài động vật hoang dã "nguyên con" được "làm tiêu bản" y như khi chúng còn sống (tôi nghĩ là các nhà bảo tồn không khuyến khích điều này). Thảm đặt chân lên cũng là một bộ da đầy đủ của một con cừu, dê hoặc ngựa. 

Lều Ger, có nguồn gốc không phải ở Mông Cổ, nhưng du nhập vào xứ này, ai cũng thấy, sử sách cũng viết: dường như nó sinh ra và "củng cố, hoàn thiện mình” suốt dọc dài lịch sử chỉ để gắn bó với các sắc dân du mục, các chiến binh "da ngựa bọc thây” chinh phục từ châu Á sang châu Âu. 

Bởi, dựng lều đơn giản, có cái cọc ở giữa, ốp các khung gỗ theo hình tròn, "dán" da thú hay vải, nỉ lên là xong. Cần nới rộng cũng quá dễ. Muốn kín mít vào mùa băng giá, hay thênh thang gió lùa đủ "view 360 độ” vào mùa hè, đều… trong một nốt nhạc. Mà khoa học và thực tiễn đã nhấn mạnh: trong các hình có thể của một nơi cư ngụ, cùng một diện tích, hình tròn là "rộng rãi" nhất để bố trí cho cuộc sống khả dĩ ở bên trong. Lúc tháo cũng dễ, vận chuyển rất gọn và cực nhẹ. Qua mỗi thế hệ, lều lại được cải tiến, rồi đến lúc nó thành tinh túy hoàn hảo như bây giờ.

Trong lều, người Mông Cổ rất chú ý trang trí mái vòm nóc lều, với những thanh gỗ nối với nhau thành hình tròn và lớp lang cầu kỳ. Trụ chính giữa lều tròn dựng vuông góc với mặt đất, các cấu kiện bâu quanh thành hình tròn. Khi cần thì có thể mở rộng mãi ra. Một số tu viện cổ ở Mông Cổ, vốn cũng xây hình tròn, khi có nhiều tín đồ, họ nới hình tròn ra, như kiểu mâm cỗ, thêm người thì nhích các ghế ngồi ra phía xa trung tâm mâm là xong. Tức là nới rộng chu vi hình tròn. Thêm đũa thêm bát, thỏa sức "tứ hải giai huynh đệ".

Thời mới, trụ giữa lều thường là cột to, rỗng, có chân đế bằng hợp kim gang. Để họ làm lò sưởi luôn trong mùa siêu lạnh giá, với cửa mở ra cho củi, cho phân bò yak (loài vật nổi tiếng gắn bó với xứ Tây Tạng, vùng Tứ Xuyên - Trung Quốc và Mông Cổ, với lông dài đến nửa mét để chống lại băng tuyết) vào đốt. Cửa lò sưởi có chốt, khóa, ống khói theo cột chính giữa lều, tỏa mơ màng ra ngoài thảo nguyên, tạo nên một vẻ thanh bình khoáng đạt đến nao lòng. 

Vì ở lều giữa mênh mông, thiên nhiên xâm chiếm, tiếng côn trùng rỉ rả; khói xăng, ánh điện phồn hoa không còn hiện diện, thế nên có thể quan sát rất rõ: mặt trời chưa lặn, trăng non đã lên, các vì sao lấp lánh hiện dần ra. Đêm thảo nguyên lộng gió. Trăng tròn vành vạnh, trời trong vắt. Chúng tôi dạy các bạn trẻ người Mông Cổ cách xem hình ông Thần Nông, chiếc gàu sòng, con vịt bơi giữa dòng sông ngàn sao sáng. Và cả chòm sao Đại hùng tinh, Tiểu hùng tinh. Ánh nến leo lét trong lều Ger tạo ra một không gian tinh khiết và  kỳ ảo. Có bao nhiêu máy ảnh, điện thoại thông minh, chúng tôi nhất tề cài chế độ chụp ban đêm, chụp phơi sáng, chụp trăng sao với những "vệt mờ” ảo diệu chuyển động thú vị của vũ trụ, khi trời đêm kéo đến phía bán cầu này...

Tiếng bước chân lẹ làng trên cỏ ướt. Mùi cỏ bị vò nhàu thơm hăng hắc. Mấy tán cây thông lùn rắn rỏi, cành nhánh vàng ươm sau bao khắc nghiệt của mưa tuyết mùa đông; đêm về, chúng nhất tề chồm hổm, đen sẫm như những con gấu lớn. Quả thông khô, lá thông rụng, khiến không gian càng nồng nàn thứ mùi của hoang vu. Tiếng hát của dân du mục Mông Cổ hoà lẫn những bài ca tiếng Việt mơ mộng của chúng tôi. Giữa đêm huyền ảo, món Boodog được khiêng ra. Trời ạ, đậm chất du mục, món của các võ tướng cưỡi ngựa chinh chiến xuyên châu lục đây rồi. Họ làm sạch một con dê nhỏ, khéo léo rạch một vết bé, nhét nội tạng (và đủ thứ gia vị) trả lại khoang bụng con vật vừa được hoá kiếp. Bỏ thêm ít đá nóng nhẵn thín, đen nhoáy vào trong ấy. Rồi khâu lại một cách rất thẩm mĩ. Bên ngoài, đá nóng, than lửa "phả” vào nữa. Trong chín ra, ngoài chín vào. Con vật vàng ươm, thơm nít mũi mà vẫn nguyên vẹn như chú dê cỏn, mới vừa bị trụi lông, chứ chưa từng bị giết mổ…

Đêm trăng thảo nguyên vô tận, mùi cỏ cây thơm ngát, trăng chênh chếch trong ngần. Ai đó mở một chai rượu truyền thống Mông Cổ có hình con chó sói thảo nguyên vừa nhân nhi, vừa cảm khái: "Bõ công bác mẹ sinh thành ra ta”, khi được sống những đêm lều Ger, ở xứ du mục, dưới ngàn sao lung linh đến thế này…