(HBĐT) - Vào mỗi dịp Tết đến, xuân về, dịp lễ hội, trên các bản làng dân tộc Tày lại vang lên những điệu múa, lời ca truyền thống và không thể thiếu các làn điệu khắp Tày. Những lời ca mộc mạc, dung dị hòa quyện với âm thanh du dương của tiếng sáo ôi, khèn bè, đàn tính, tạo nên bản nhạc ngọt ngào, sâu lắng làm say lòng người.

Bà con dân tộc Tày, xã Trung Thành (Đà Bắc) thường khắp đối trong các dịp lễ, Tết, cuộc vui của xóm, bản.

Với mỗi dân tộc đều có văn hóa, tín ngưỡng, dân ca dân vũ độc đáo riêng, mang đậm văn hóa truyền thống. Bên cạnh các làn điệu dân ca, dân vũ, khắp Tày được biết đến như một hình thức diễn xướng độc đáo, riêng có của dân tộc Tày. Nghệ nhân ưu tú Lường Đức Chôm, xã Trung Thành (Đà Bắc) cho biết: Khắp Tày là hình thức diễn xướng các bài dân ca, ca dao, trường ca dân tộc Tày. Cái khéo của người trình bày là vận dụng câu hát cổ để đối đáp giao duyên thành vần điệu bố cục chặt chẽ, thu hút người nghe không kể lứa tuổi. Khắp Tày thường được diễn dưới các hình thức như: khắp 1 mình (tự sự), khắp đối (khắp bào sạo hay khắp giao duyên) và khắp thách nhau. Khắp 1 mình thường vào những lúc đi nương rẫy, gặt lúa, tìm bạn tình…, khắp để xua đi mệt mỏi, bày tỏ tâm tư tình cảm của mình, lời khắp là những lời tự sự của bản thân nói về những vui buồn trong cuộc sống, những thầm kín cá nhân. Với khắp thách nhau, người khởi xướng thường hạ mình hết cỡ để khắp với người đối diện, cuộc khắp được kéo dài đến khi có người không khắp lại được mới dừng. Trong các hình thức khắp, đặc biệt hơn cả là là khắp đối, những làn điệu khắp đối luôn được cất lên ngọt ngào, êm ái và da diết, trở thành chiếc cầu nối duyên cho các chàng trai, cô gái Tày. 

Không biết từ bao giờ, hát khắp đã bén sâu vào đời sống, sinh hoạt của đồng bào dân tộc Tày, trở thành nét văn hóa đặc sắc, riêng có của người Tày. Những câu hát mượt mà, đằm thắm đã đi vào tiềm thức, là món ăn tinh thần không thể thiếu của bà con dân tộc Tày. Vào các ngày lễ, Tết, hay các dịp vui như: Mừng nhà mới, cưới hỏi, mừng thọ, mừng thôi nôi… mọi người đến thăm, chúc mừng nhau bằng những lời khắp. Lời khắp được hình thành trong quá trình lao động sản xuất, trong sinh hoạt hàng ngày, phản ánh sinh động tâm tư, tình cảm của đồng bào, được bà con sáng tạo, vận dụng đưa vào lời khắp. Tùy từng hoàn cảnh, người khắp sẽ vận dụng sáng tạo để có những lời khắp khác nhau. Theo nghệ nhân Lường Đức Chôm, chúng tôi đến nhà bà Lò Thị Sớm, xã Đoàn Kết (Đà Bắc). Cho chúng tôi xem những bài dân ca, ca dao cổ được sưu tầm, bà chia sẻ: Từ nhỏ, tôi đã được nghe, được hát khắp và không biết từ bao giờ, khắp đã ngấm vào máu thịt, là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của tôi. Với dân tộc Tày từ xưa đến nay, khắp giao duyên đã trở thành cầu nối cho trai gái trong bản, thông qua lời khắp để gửi gắm tình cảm, lời hẹn hò và nên duyên vợ chồng. Lời ca trong khắp Tày tuy mộc mạc, giản dị, nhưng ẩn chứa nhiều ý tứ, với cách nói hình ảnh, nhất là khi trai gái trong bản đang tìm bạn đời. Những lời đối đáp mở đầu chứa đựng ý tình của chàng trai: Em xinh tươi như bông hoa rừng, rừng xanh còn cây nứa mọc thẳng/ Em là thanh nữ trăng tròn hay em là gái đã có chồng con/ Nếu chưa có gì thì chúng ta cùng nhau khắp bào sạo thành đôi, thành lứa. Nếu cô gái ưng ý sẽ cất tiếng khắp: Anh ơi, anh là trai bản xa/ Không biết cây rừng làng em còn vươn thẳng, chưa có ai mai dấu chặt cây/ Thân em như tờ giấy trắng/ Mong được hái lá dong lành gói bánh đón xuân/ Mong hái được hao má cài lên tóc em… Những lời khắp đối có thể thấy được trình độ, hiểu biết, cách ứng xử của người hát, nên khi cuộc hát càng dài, đêm xuân càng khuya, khi lời đã ngỏ, ý đã bày tỏ và cả những mối lương duyên đã bắt đầu được nhen nhóm, cũng là lúc những đoạn hát lượn thể hiện sự gắn kết chuyển sang giao duyên, tỏ tình. Đã có rất nhiều đôi trai gái hát với nhau, quen biết rồi gặp gỡ, yêu nhau, nên duyên vợ chồng, sống hạnh phúc, viên mãn. 

Với người Tày, trong các cuộc vui, không có khắp sẽ thiếu đi sự rôm rả, kết nối với nhau. Do đó, khắp đối và khắp thách nhau thường được người dân thể hiện, có nhiều người tham gia hơn. Khắp đối không chỉ dành riêng cho các chàng trai, cô gái đang tuổi cập kê, mà còn là cuộc vui của bản làng. Mọi người đều có thể tham gia, tùy theo đối tượng để sử dụng những lời khắp đối phù hợp. Trong các cuộc vui, lời khắp vang lên như mê hoặc lòng người, lời hát khắp trầm bổng, rộn ràng hối thúc. Từng lời, từng tiếng như chắt lọc tinh hoa trời đất, đọng lại thành câu khắp. Dẫu chỉ nghe một hay nhiều lần đều có sức hút kỳ lạ, bởi ẩn chứa trong câu khắp đối đáp còn là những khám phá thú vị về nét văn hóa bản địa đặc sắc.