Mo Mường được truyền từ đời này qua đời khác chủ yếu bằng phương páap truyền miệng thông qua các thầy mo.

(HBĐT)- Các dân tộc cùng chung sống trên mảnh đất Hoà Bình đều có một kho tàng văn học, nghệ thuật dân gian phong phú. Những giá trị đó được chắt lọc, sáng tạo nên từ cuộc sống của người Mường, người Thái, người Dao… từ bao đời.

Những giá trị quý báu đó được lưu truyền từ đời này sang đời khác, từ thế hệ này đến thế hệ khác chủ yếu bằng phương pháp truyền miệng, rất ít được ghi chép lại thành văn bản. Bên cạnh những áng mo tuyệt vời của người Mường là Ẳm Ệt của người Thái, tiếng khèn của người Mông hay những bài dân ca, hát ru của người Dao… tạo nên một bức tranh sinh động của văn học, nghệ thuật dân gian vùng đất này. Xin trân trọng giới thiệu cùng độc giả một số nét độc đáo trong đời sống văn học, nghệ thuật dân gian của các dân tộc của tỉnh Hòa Bình. 

Phần I: Thần thoại

Đáng chú ý nhất trong thể loại thần thoại phải kể đến thần thoại của người Mường. Thần thoại Mường nổi bật và bao quát nhất là ở trong Mo Mường- một hệ thống các tác phẩm "tang ca" tiễn đưa người chết, song lại chứa đựng cả một kho tàng trí tuệ, kiến thức cũng như tư tưởng của người Mường. Đây là một "thiên tình sử bi thảm nhất của văn học truyền khẩu Mường. Nó thuyết phục, giải thích, hướng dẫn hồn người chết, thậm chí cả giải trí nữa. Thái độ nương nhẹ đó đối xử với ma (người chết)- một thực thể mà người ta mến thương tuy sợ hãi- cách đối xử với ma như với người còn sống, sự săn sóc chu đáo của người sống đối với người chết, tất cả những biểu hiện tâm lý ấy vượt lên các hình thức méo mó của pháp luật, hé cho ta thoáng thấy một khía cạnh sâu kín của tâm hồn Mường, mối cộng cảm gắn bó với nhau, một thành viên của cộng đồng, thể hiện tình cảm thiết tha giữa người với người, và bên trên cái chết, duyên nợ khăng khít giữa các thế hệ nối tiếp nhau trên mặt đất" (Nguyễn Từ Chi trong cuốn Góp phần nghiên cứu văn hoá và tộc người).

Mo Mường trước hết là một sinh hoạt văn hoá cộng đồng của người Mường để đoàn kết người sống trước sự ra đi của một thành viên trong cộng đồng. Đây là dịp những người sống, với sự có mặt của tất cả mọi thế hệ, cũng tập hợp nhau lại để chia tay vĩnh viễn người chết. Sự tập hợp của cộng đồng trong giờ phút thiêng liêng này như một sợi dây tình cảm gắn bó chặt chẽ họ với nhau. Bằng những đêm mo, người ta nhắc nhở lại lịch sử nguồn gốc của người Mường, truyền dạy cho nhau những kinh nghiệm, những tri thức của cuộc sống, những phong tục tập quán. Họ truyền dạy bằng thực tế những công việc khi có người chết, cách tổ chức đám tang, cách ăn mặc trang phục, cách làm lễ vật dâng cũng cho hồn và những thái độ ứng xử tinh thần, sắp xếp thứ bậc trong lúc có đám… Từ đó, người đã được biết rồi thì khẳng định, ghi nhớ thêm điều mình đã biết; kẻ chưa biết thì qua đó mà biết, nghe đó mà nhớ. Cứ như vậy, năm này qua năm khác, thế hệ này đến thế hệ kia, những tri thức, kinh nghiệm, phong tục của dân tộc được lưu truyền, khẳng định và ghi nhớ vào tâm trí mỗi người.

Đó là cách giáo dục tự nguyện, sâu sắc mà bền vững. Người ta đến đám tang để chia ly với người chết, chia sẻ với người sống, khẳng định vị trí của mỗi người trong cộng đồng, đồng thời cũng thấy được phần trách nhiệm của mình. Không những thế, người ta đến đám tang để nghe lại lịch sử dân tộc mình được kể qua nội dung của những đêm mo, để học lại kinh nghiệm của những người đi trước xem phải xử lý các trường hợp cụ thể ra sao, để biết được nguồn gốc của hiện tượng này, địa danh kia từ đâu mà có…

Qua Mo Mường cả thế giới người Mường được thể hiện trong đó. Những bài mo răn dạy con người ứng xử với thế giới đó như thế nào. Điều thú vị hơn nữa là cả một kho tàng trí tuệ ấy được thể hiện dưới dạng nghệ thuật ngôn từ và nghệ thuật biểu diễn. Do đó, nó không chỉ có tác dụng giáo dục mà còn đáp ứng một nhu cầu sinh hoạt văn hoá đối với người tham dự. Những đêm mo không chỉ dừng lại ở một cuộc sinh hoạt cộng đồng với những triết lý khô khan, mà nó trở thành những sinh hoạt nghệ thuật, vì thế tác dụng truyền cảm của nó còn cao hơn rất nhiều bởi sự giáo dục được thông qua những nghi lễ mang màu sắc nghệ thuật.

Nhân dịp chia tay với người chết cũng là lúc người ta nhìn nhận lại nguồn gốc lịch sử cũng như quá trình phát triển của dân tộc thông qua những áng mo. Nó nhắc nhở người chết rằng họ đã trải qua một chu trình của cuộc sống, an ủi người chết hãy yên tâm mà ra đi, đồng thời chỉ cho người sống hãy nhớ cội nguồn của mình và biết mình đang ở đâu để mà tiếp tục sống. Mặt khác, những đêm mo cũng là khi người sống vỗ về người chết hãy an tâm ra đi, hãy giúp đỡ người sống được yên lành và tốt hơn, đừng quấy rầy họ, đừng làm khó cho họ… Để bù đắp lại, người sống sẽ sống tốt hơn, sẽ luôn luôn nhớ đến người chết với lòng biết ơn sâu sắc và sẽ không bỏ một cơ hội nào để bày tỏ sự biết ơn đó.

Bên cạnh tính chất nhân văn ấy, Mo Mường còn phản ánh một hệ thống thần thoại của người Mường hết sức phong phú. Đó là các truyện kể về nguồn gốc của trời, của đất, của muôn loài, nguồn gốc của con người cũng những hiện tượng sinh hoạt văn hoá của họ.

Vũ trụ của người Mường trong Đẻ đất đẻ nước ra đời sau khi trời và đất tách khỏi nhau. Vũ trụ này được Bua Kloi (Vua trời) là vị thần tối thượng cai quản. Cũng theo thần thoại Mường thì con người sinh ra đầu tiên là Ta Cai (Tá Cài), Ta Can (Tá Cần) là hai anh em trai và Ya Kit (Dạ Kịt) là em gái út. Người anh cả là Tá Cài đã tiến hành mọi việc để làm nên cuộc sống của con người như bây giờ, song ông bị thất bại. Chỉ đến người em mới thành công được những công việc của anh mình và sau đó kết hợp với em gái mình để thành tổ tiên đầu tiên của loài người.

Thần thoại của Mường cũng xây dựng vũ trụ riêng cho họ là Mường Trời, Mường Người, Mường Pưa Tín, Mường Vua Khú, mỗi mường đều có tổ chức chặt chẽ, trên dưới rõ ràng theo quan niệm của họ.

Mọi vật được tập dượt bước đầu, được Tá Cần (có chỗ viết là Đá Cầm) làm và dạy cho mọi người:

Ngoài tự mình làm thử, rồi hướng dẫn ngýời khác, Tá Cần, Dạ Kịt và các vị thần khác còn làm ra nhiều thứ khác như cuộc sống hôm nay. Tất cả những việc đó được thần thoại Mường kể đến qua các phần của Đẻ đất đẻ nước:

Thần thoại của ngýời Thái chứa đựng trong pho sử thi Ẳm Ệt ở Mai Châu. Trong đó, Ẳm Ệt Luông kể về chuyện sinh ra những cái lớn: vũ trụ, trời đất, còn Ẳm Ệt Nọi kể về việc sinh ra cái nhỏ: lúa.

Thần thoại về vũ trụ của ngýời Thái bắt đầu từ hỗn mang tăm tối, rồi Tạo Ính và nàng On có trýớc trời và đất ăn nằm với nhau đẻ ra mây gió. Tạo Ính chõi với nàng gió sinh ra mảnh đất bằng lá đa, mảnh trời bằng vẩy ốc. Mọi vật lần lượt được sinh ra, được hình thành trải qua những cuộc sinh nở thần kỳ... Nạn hồng thuỷ xảy ra do sự giận dữ của Then làm cho mọi vật bị tiêu huỷ. Chỉ có Tạo Cặp, nàng Kè kịp chạy vào hang đá mà thoát chết và cũng sau bao gian nan, vất vả và thử thách đôi trai, gái ấy mới trở về được Mường Trần mà tạo nên sự sống cho muôn loài trên mặt đất. Cuộc sống ở trần gian bắt đầu với bao nhiêu cuộc đấu tranh vật lộn để xây dựng xã hội các mường, các dân tộc như bây giờ. Lời kể của mo trong cộng đồng say sưa, có đầu có cuối để người ta nhờ rồi lại truyền lại cho đời sau:

Qua hai bộ sử thi khá đồ sộ của người Mường và người Thái, có thể thấy rằng, thần thoại của các dân tộc này được xây dựng thành một hệ thống khá chặt chẽ. Ngoài việc giải thích sự hình thành vũ trụ và muôn loài đang tồn tại và sinh sôi nảy nở trên trái đất, thần thoại của người Mường, người Thái còn cho thấy một đời sống tinh thần phong phú, một lối tý duy nguyên thuỷ vừa hồn nhiên vừa hàm súc khi giải thích quan niệm về thế giới quanh mình. Quan niệm về vũ trụ, về nhân sinh của người Mường, người Thái được trí tuệ con người tưởng tượng ra vừa thiêng liêng, dữ dằn, nhưng cũng thật gần gũi với cuộc sống hàng ngày của người dân sơn cước. Các vị thần vừa nghiêm khắc nhưng lại hết sức bao dung, đồng cảm với con người và chứa đựng tình người sâu sắc mà vẫn không mất đi sự linh thiêng của họ. Nói như Nhiculin: "Sự linh thiêng của một vùng đất phụ thuộc vào số lượng các vị phúc thần cư trú ở đó và thế lực thần thánh của họ"

Phần II: Truyền thuyết

Các tin khác

Phần III: Danh lam thắng cảnh (tiếp) Nhà máy thuỷ điện Hoà Bình

Phần III: Danh lam thắng cảnh (tiếp)

Khám phá hang động Cao Phong

Danh lam thắng cảnh Hoà Bình

---

Di tích lịch sử cách mạng ở Hòa Bình

(HBĐT) - Theo suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc, trên địa bàn Hoà Bình đã diễn ra nhiều sự kiện trọng đại, nhiều địa danh đã trở thành di tích lịch sử các mạng và tồn tại như những chứng nhân lịch sử.

Di tích và danh thắng Hòa Bình

(HBĐT) - Hoà Bình không chỉ là cái nôi của người Việt tiền sử với nền văn hoá Hoà Bình nổi tiếng. Những điều kiên thiên nhiên ưu đãi đã tạo cho mảnh đất này những cảnh sắc thiên nhiên hớp dẫn và kỳ vĩ.

Cỗ bàn ăn uống trong đám cưới người Mường truyền thống

(HBĐT) - Khảo thiểng (dạm hỏi), Ti nòm pẻng (ăn hỏi chính), Ti chảu (rể về nhà dâu), Xớc du (rước dâu), Ti cơm non (đi tết nhà vợ khi chưa đón dâu). Ở những lễ này, sự ăn uống gần giống nhau, tức là mổ lợn, gà, xôi, rượu cần, rượu chi. Nhưng quy mô của hai lễ “Ti chảu” và “Xớc du” thì lớn hơn. Đó là hai lễ chính, chỉ cần xét một là có thể nhìn ra lễ kia. đây là sự ăn uống trong lễ rước dâu.

Độc đáo lễ mát nhà của người Mường

(HBĐT) - Trong không gian mùa xuân, chúng tôi cùng được ngợp trong “ Không gian văn hóa Mường” đặc sắc của họa sỹ Vũ Đức Hiếu - người sưu tầm, gom nhặt, ghi chép và cất giữ những gì thuộc về văn hoá Mường để phần nào tái hiện được đầy đủ các mặt trong đời sống sinh hoạt, kinh tế, tinh thần của người Mường. Ở đây, chúng tôi đã được cảm nhận một buổi lễ thật ý nghĩa với mùa xuân – lễ mát nhà!

Trẻ em trong bữa ăn cộng đồng của người Mường

(HBĐT) - Trong bữa ăn cộng đồng của người Mường thường có mâm ăn cho trẻ em. Ít nhất thì một, hai mâm nhiều thì cũng đến ba, năm mâm cho trẻ em. Bữa ăn cộng đồng chỉ có một khi có công có việc như ma chay, cưới xin, ngày khánh thành nhà, ngày mượn việc và ngày lễ hội.

Nhuộm răng đen - nét đẹp người Mường

(HBĐT) - Nhuộm răng là truyền thống đẹp của người Việt cổ, nhưng đến nay, chuẩn mực cái đẹp đã thay đổi nên còn ít người giữ được tục nhuộm răng. Đất Hòa Bình là cái nôi của người Việt cổ, vì thế, người Mường cũng có tục nhuộm răng đen độc đáo và khác lạ so với người Kinh, người Thái. Nét đẹp văn hóa này đến nay vẫn được lưu giữ ở rất nhiều vùng, nhiều thôn, bản trên đất Hòa Bình.