Từ khi đập thủy điện Hòa Bình chắn ngang dòng sông Đà, hồ Hòa Bình được ví như "Vịnh Hạ Long trên núi”. Dòng sông Đà như viên ngọc biếc óng ả, dịu dàng như mỹ nhân "giữa mây trời Tây Bắc nở hoa ban, hoa gạo”. Nước hồ biếc xanh giữa trùng điệp ngọn núi đá vôi, vốn là kết cấu đặc trưng của miền Tây Bắc mà tạo hóa đã làm nên một vùng núi non kỳ vĩ. Vùng núi non ấy kết hợp với dòng nước trong xanh tạo nên một bức tranh thủy mặc giữa bao la mây trời. Nổi bật giữa làn nước trong xanh, mộng mơ là vô số ngọn núi đá nhỏ đủ các loại, hình thù đeo trên mình những ngấn nước như chiếc vòng thổ cẩm xinh xắn buông trễ nải trên những chiếc cổ kiêm ba ngấn của thiếu nữ dân tộc Hòa Bình.
Nhà văn Lê Va tâm sự: Hồ Hòa Bình đẹp lung linh là vậy. Nhưng ít ai biết được dưới đáy nước trong xanh thăm thẳm đang ẩn chìm một kỳ quan thiên nhiên vô cũng đặc biệt. Đó chính là thác Bờ. Thác Bờ xưa là một quần thể đá khổng lồ, đá như mọc từ bờ rồi đua chen vươn ra chiếm lĩnh gần như mặt sông. Dòng chảy của sông đang thuận buồm, xuôi gió khi gặp bãi đá liền trở nên bấn loạn, phải tìm cách len lách, chui luồn qua khe đá. Sông Đà không còn hiền lành nữa, nước phải cheo leo tìm cách vượt qua bãi đá trùng điệp, những dáng đá to nhỏ muôn hình vạn trạng. Nước phải xù bọt tung trắng xóa để hì hục leo qua đá. Nước phải róc rách luồn lọt qua vô vạn khe đá. Thác Bờ ghi dấu ấn trên bản đồ một vùng sông nước hiểm trở và kiều diễm. Trong quần thể khổng lồ của núi đá, sông nước thác Bờ có hệ thống hang động khiến dòng nước luồn, chui chơi trò trốn tìm như trẻ thơ. Khi gặp bãi cát vàng óng ánh thì dòng sông bình tâm trở lại, như dòng suối nhỏ an nhiên, nhẹ nhàng. Dưới chân thác, bên chợ Bờ có bãi cát Cánh Chim, phía trên là rừng lau ngút ngàn, phía dưới là trảng cát vàng óng ả tựa như bãi biển, chạy dài hàng cây số. Mùa nước cạn thác trở nên hiền hòa, những tia nắng xuyên qua làn nước trong vắt soi vào bầy cá đủ màu sắc, óng ánh tung tăng bơi lội trên lớp lớp sỏi đủ màu xanh, đỏ, nâu, vàng, tím. Thác Bờ còn nổi tiếng bởi vua Lê Lợi đã khắc vào vách đá bên con thác một bài thơ khi nhà vua trực tiếp dẫn quân chinh phục một tù trưởng nổi loạn. Lịch sử đã in dấu nơi đây bởi những người con anh hùng hy sinh cho vùng Tây Bắc bình yên. Khu đền Bờ linh thiêng thờ bà Đinh Thị Vân đã chèo chuyền chở lương thực giúp nhà vua đánh giặc. Bên bờ sông Đà xưa từng có một phố Bờ sầm uất và chợ Bờ tấp nập họp theo phiên, là bộ mặt đời sống của người dân phố Bờ trù phú, yên ả, riêng biệt, độc đáo của một vùng núi đá sông nước trên bến dưới thuyền. Chính quyền thời Pháp thuộc đã 2 lần đặt tỉnh lỵ ở nơi này và lấy tên là tỉnh Bờ. Chính quyền cách mạng cũng đã đặt huyện lỵ Đà Bắc tại chợ Bờ, trước khi bị chìm sâu dưới hàng trăm mét nước, khi tận hiến vẻ đẹp của mình cho công trình Thủy điện Hòa Bình lớn nhất Đông Nam Á.
Trăn trở với những ký ức, kỷ niệm về phố Bờ xưa, nhà văn Lê Va đã dày công sức, lặn lội sưu tầm những những bức ảnh quý hiếm về thác Bờ, phố Bờ xưa. Mỗi bức ảnh gợi nhớ về những năm tháng đầy xúc cảm cho người xem. Đó là khu chợ Bờ, thác Bờ, những chuyến tàu ngược xuôi, cảnh qua sông, chèo đò, vượt thác, bến hạ phố Bờ, chiều thác Bờ, "Thác Bờ đẹp nhất hòn Ngai/ Phố Bờ đẹp nhất cô Mai bán hàng...". Để những ai từng biết thác Bờ, phố Bờ khi xem tập ảnh có thể cảm nhớ một thời mình đã có mặt nơi này. Để những người chưa biết đến thác Bờ, phố Bờ có thể hình dung về một kỳ quan thiên nhiên tuyệt đẹp đang nằm sâu dưới đáy hồ Hòa Bình.
Hồ Hòa Bình đã được quy hoạch xây dựng khu du lịch quốc gia. Nhưng những gì đang nằm sâu dưới đáy hồ, nhất là khu vực chợ Bờ xưa và nay là một phần đặc biệt thú vị của vùng hồ Hòa Bình. Những người từng ở vùng chợ Bờ khi xưa và chứng kiến công cuộc chuyển dân khỏi vùng hồ Hòa Bình sẽ dần về với tiên tổ, nhà văn Lê Va mong muốn việc phục dựng sa bàn và bổ sung những tư liệu, hình ảnh liên quan đến thác Bờ, phố Bờ xưa không những có giá trị lịch sử mà còn là những yếu tố vật chất, văn hóa phục vụ trực tiếp cho kinh tế du lịch trước mắt cũng như lâu dài của tỉnh.
Linh Trang
